Hikmet peygemberlere verilen bir menevi feziletdir.
هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ
Ummilərə ( yazib oxuma bilmeyen ərəblərə) özlərindən bir peygember göndərən Odur.( Bu Peygəmbər ) Əvvəllər açıq-aşkar azgınlıqda olsalar da, onlara (Allahın) ayələrini oxuyar, onları (qəlblərini hər cür çirkinlikdən təmizləyər) təzkiyyə edər, onlara Kitabı və hikməti öyrədər.( cümə. a. 2)
Bu ayədə əvvəlcə peygəmbərin dərs oxumayan savadsız bir qövm içərisində çixarıldıgı bildirlir. Ummi kəliməsi quranda, bu mənanı bildirərək, doguşdan yazıb oxuma bilməyən , dövrün elm inkişafından bixəbər olan bir qövmi tanıtdırmaq istəyir. Peygəmbər də bu qövmün içərisində böyüdüyü üçün heç bir kəsdən elm və təhsil almamış ,zahirən yazıb oxumaq bacarıgına sahib olmamışdır. Peygəmbərin bu özəlliyi, onu Qurani-kərim kimi, çox dərin bilgi və həqiqətləri, elmi sirləri, keçmişə və gələcəyə aid qeybi hadisələri ,insanın ictimai, fərdi, mədəni, ailəvi həyatı ilə əlaqədar olan bütün bilgiləri özündə dolgun şəkildə ehtiva edən bir kitabı,öz tərəfindən uydurmasını iddia etməyi mümkünsüz edərək , buna heç bir əsas qoymur. Ona görə Allah son kitabını , bütün bəşəriyyətə möcüzə olsun deyə , həyatını cahil ərəblər arasında sürmüş,kiçik yaşlarından yetim qalmış,yetginlik yaşında çobanlıq etmiş və heç bir ustad görməmiş ,sadə həyat tərzi sürən bir insana
nazil etmişdir.Hansı ki, onun tərbiyyəsi və bilikləndirilməsi bilavasitə onun özünə aiddir. Yəni Allah peygəmbərin qəlbini saff bir lövhə kimi qorumuş, sonra bu lövhəni istədiyi bilik, hikmət və mənəviyyatla doldurmuşdur. Qısa olaraq peygəmbərin ummi olmasının mənası budur.
Daha sonra bu ayədə peygəmbərin bir neçə özəllik və vəzifə ilə qövmünün içərisinə gəldiyi bildirlir, bunlar aşagıdakı xüsusiyyətlərdir;
1.Ayələri insanlara oxumaqla yükümlüdür.Deməli ayələri oxumaqla insanların qəlbi quranın ecazkar xitabının təsiri ilə haqqa dogru yönəlir. Bu birinici xüsusiyyətdir.
2.İnsanların qəlbini hər cür günah,çirkinlik və əxlaqi rəzalətlərdən təmizləmək. Bu xüsusiyyətin kitab və hikməti öyrətməkdən öncə zikr olunması zənnimcə əbəs deyildir. Çünki, insanların qəlbi də qablar kimidir. Elm , Hikmət, nəsihət qəlbdə düzgün anlaşılıb, qəlbi dogru yola yönəldə bilməsi üçün,qəlbin əvvəlcə safflaşması lazımdır.Əyər belə olmasa qəlbin rəzalətlərlə bulanıq olan halı elm,hikmət və nəsihəti də oldugu kimi deyil ,dəyişikliyə ugradaraq qəbil edəcək və düzgün olmayan məqsədə görə onlardan isitifadə edəcək.
3.Bu mərhələdə Peygəmbər insanlara kitabı anlatmaq,onun ehtiva etdiyi elmi,fiqhi, ictimai, mənəvi maarifi insanların anlaya biləcəyi şəkildə onlara izah etməklə vəzifəlidir.Çünki quranda dərin mənalı həqiqətlər vardır ki , bu da peygəmbərin bəyanı ilə aşkar olmalıdır.
4.Peygəmbər dördüncü məqamda insanlara hikməti bəyan etməklə yükümlüdür. Hikmət peygəmbərin sünnəsidir ki, bununla insanlar həyata və dinə aid olan her şeyin düzgün, haqqa uygun olan şəklini öyrənib əməl edərlər. Peygəmbər hikməti öyrətməklə insanlıga dünya və axirət səadətinə yetişməyin yollarını bəya edir ki, bu da peygəmbərin, qövlü,davranışı və iqrarından ibarət olnan sünnəsi ilə əldə olunan bir dəyərdir.
هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ
Ummilərə ( yazib oxuma bilmeyen ərəblərə) özlərindən bir peygember göndərən Odur.( Bu Peygəmbər ) Əvvəllər açıq-aşkar azgınlıqda olsalar da, onlara (Allahın) ayələrini oxuyar, onları (qəlblərini hər cür çirkinlikdən təmizləyər) təzkiyyə edər, onlara Kitabı və hikməti öyrədər.( cümə. a. 2)
Bu ayədə əvvəlcə peygəmbərin dərs oxumayan savadsız bir qövm içərisində çixarıldıgı bildirlir. Ummi kəliməsi quranda, bu mənanı bildirərək, doguşdan yazıb oxuma bilməyən , dövrün elm inkişafından bixəbər olan bir qövmi tanıtdırmaq istəyir. Peygəmbər də bu qövmün içərisində böyüdüyü üçün heç bir kəsdən elm və təhsil almamış ,zahirən yazıb oxumaq bacarıgına sahib olmamışdır. Peygəmbərin bu özəlliyi, onu Qurani-kərim kimi, çox dərin bilgi və həqiqətləri, elmi sirləri, keçmişə və gələcəyə aid qeybi hadisələri ,insanın ictimai, fərdi, mədəni, ailəvi həyatı ilə əlaqədar olan bütün bilgiləri özündə dolgun şəkildə ehtiva edən bir kitabı,öz tərəfindən uydurmasını iddia etməyi mümkünsüz edərək , buna heç bir əsas qoymur. Ona görə Allah son kitabını , bütün bəşəriyyətə möcüzə olsun deyə , həyatını cahil ərəblər arasında sürmüş,kiçik yaşlarından yetim qalmış,yetginlik yaşında çobanlıq etmiş və heç bir ustad görməmiş ,sadə həyat tərzi sürən bir insana
nazil etmişdir.Hansı ki, onun tərbiyyəsi və bilikləndirilməsi bilavasitə onun özünə aiddir. Yəni Allah peygəmbərin qəlbini saff bir lövhə kimi qorumuş, sonra bu lövhəni istədiyi bilik, hikmət və mənəviyyatla doldurmuşdur. Qısa olaraq peygəmbərin ummi olmasının mənası budur.
Daha sonra bu ayədə peygəmbərin bir neçə özəllik və vəzifə ilə qövmünün içərisinə gəldiyi bildirlir, bunlar aşagıdakı xüsusiyyətlərdir;
1.Ayələri insanlara oxumaqla yükümlüdür.Deməli ayələri oxumaqla insanların qəlbi quranın ecazkar xitabının təsiri ilə haqqa dogru yönəlir. Bu birinici xüsusiyyətdir.
2.İnsanların qəlbini hər cür günah,çirkinlik və əxlaqi rəzalətlərdən təmizləmək. Bu xüsusiyyətin kitab və hikməti öyrətməkdən öncə zikr olunması zənnimcə əbəs deyildir. Çünki, insanların qəlbi də qablar kimidir. Elm , Hikmət, nəsihət qəlbdə düzgün anlaşılıb, qəlbi dogru yola yönəldə bilməsi üçün,qəlbin əvvəlcə safflaşması lazımdır.Əyər belə olmasa qəlbin rəzalətlərlə bulanıq olan halı elm,hikmət və nəsihəti də oldugu kimi deyil ,dəyişikliyə ugradaraq qəbil edəcək və düzgün olmayan məqsədə görə onlardan isitifadə edəcək.
3.Bu mərhələdə Peygəmbər insanlara kitabı anlatmaq,onun ehtiva etdiyi elmi,fiqhi, ictimai, mənəvi maarifi insanların anlaya biləcəyi şəkildə onlara izah etməklə vəzifəlidir.Çünki quranda dərin mənalı həqiqətlər vardır ki , bu da peygəmbərin bəyanı ilə aşkar olmalıdır.
4.Peygəmbər dördüncü məqamda insanlara hikməti bəyan etməklə yükümlüdür. Hikmət peygəmbərin sünnəsidir ki, bununla insanlar həyata və dinə aid olan her şeyin düzgün, haqqa uygun olan şəklini öyrənib əməl edərlər. Peygəmbər hikməti öyrətməklə insanlıga dünya və axirət səadətinə yetişməyin yollarını bəya edir ki, bu da peygəmbərin, qövlü,davranışı və iqrarından ibarət olnan sünnəsi ilə əldə olunan bir dəyərdir.
