Allah Rəsulunun rahib Şəmuna agıl,elm və cəhaləti bəyan etməsi
(əbədi öyüdlər silsiləsindən ,yalnız ibrət götürmək üçün oxuyaq!)
Hz. İsa aleyhissələmin həvarilərindən olan Yahudanın nəvələrindən, Şəmun ibni Lavı adıyla məşhur bir rahibin, Rəsulullaha yönəltdiyi bir çox suallarını və Peygmaberi Əkrəmin, ona verdiyi cavabları və onun Müsəlman olmasını, bütün detallarıyla ehtiva edən uzun bir hədisdən kitabın üslubuna uyğun gələn bəzi hissələrini qeyd edirik:
Şəmun, Rəsulullaha, “Mənə ağıl haqqında məlumat ver. Ağıl nədir? Necədir? Ağıldan ayrılan qollar nələrdir? (Ağılın məhsulları nələrdir?) Və bunların bütün qisimlərini mənə açıqlayın.” deyə soruşdu. Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih belə buyurdu: “Ağıl, cahilliyin bukağıdır; nəfs, ən pis heyvana bənzər; bukağı takılmazsa danlaq. Beləcə ağıl cahilliyin buxovudur. Allahı Təala ağılı yaradıb ona, “Gəl” dedi, o da gəldi; ona “Dön” dedi o da döndü; sonra Haqq Təala belə buyurdu: “İzzət və cəlalıma and olsun ki, səndən daha əzəmətli və səndən daha itaatkar bir varlıq yaratmadım; səninlə başlayıb səninlə xilqəti yeniləyəcəyəm. Mükafat sənin üçündür, əzab da sənədır.”[1]
Daha sonra ağıldan helm (yumşaqlıq), helmdən elm, elmdən rüşd (yetkinluq), rüşdden iffət, iffətdən qorunma (çəkinmə), təqvadan həya, həyadan təmkin (ciddi olmaq), təmkindən xeyirli işlərdə stabillik (davamlılıq) və stabillikdən pislikdən nifrət etmək, pislikdən nifrətdən də nəsihət verənə itaət etmək meydanə gəldi. Bunlar, ağıldan ayrılan on dənə xeyirli səmərədir. Bunlardan hər biri də on ayrı qola ayrılar.
Helmin (yumşaqlığın) səmərələri: Gözəl davranmaq, yaxşı insanlarla yoldaşlıq etmək, alçaqdan qaçınmaq, alçaqlıqdan uzaq durmaq, yaxşılığı çox istəmək, uca dərəcələrə yaxınlaşmaq, bağışlamaq, yaxşı dolanmaq, lütfkarlıqda olmaq və boşuna danışmamaqdır. Bunlar helm sayəsində ağıllıya nəsib olan sifətlərdir.
Elmin səmərələri: Kasıblığa baxmayaraq zəngin olmaq (elm vasitəsiylə özünü zəngin görmək), xəsisliyə baxmayaraq comərd olmaq(adam quruluşu etibarilə xəsis ola bilər amma elmin gərəyi olaraq comərdlik edər), sadəliyinə baxmayaraq heybətli olmaq, xəstəliyə baxmayaraq sağlam olmaq (bədəninin xəstə olmasına baxmayaraq əhvalı yerində olmaq), uzaqlığa baxmayaraq yaxın olmaq, inadçı və israrlı olmasına baxmayaraq həyalı olmaq, alçaqlığa baxmayaraq ucalıq, aşağılığa baxmayaraq şərəfli olmaq, hikmət, etibar və mövqeyə sahib olmaq. Həqiqətdə bunlar, ağıllının elm vasitəsiylə əldə etdiyi şeylərdir. O halda həm ağıllı və həm də alim olan insana nə xoşbəxtdir.
Rüşdün səmərələri: Düzgünlük, hidayət, yaxşılıq, təqva, müvəffəqiyyət, etidal (balanslı olma), iqtisad (nə bədxərc və musrif nə də xəsis olma), mükafat, kərəm və Allahın dinini tanımaq. Bunlar ağıllının rüşd vasitəsiylə əldə etdiyi şeylərdir. Elə isə nə xoşbəxtdir doğru yolda sabit olan kimsə.
İffətin səmərələri: (Təqdirinə) Razı olmaq, təvazökar olmaq, (xeyrlərdən) faydalanmaq, dinc olmaq, (əlinin altında bulunanların halını) soruşmaq, xuşu, təzəkkür (qafil olmamaq), təfəkkür, hədiyyədə olmaq və comərdlik. Bunlar, iffət vasitəsiylə ağıllı kimseye, Allahu Təala və Onun verdiyi ruzidən məmnun olduğu təqdirdə, nəsib olan şeylərdir.
Siyanetin (özünü qorumanın) qisimləri: Salah (düzgünlük), təvazö, zühd, tövbə, anlayış, ədəb, lütfkarlıq, sevgi qazanmaq, xeyirli işlərdə olmaq və pislikdən çəkinmək. Bunlar günahlardan qorunma vəsiləsiylə ağıllının əldə etdiyi şeylərdir. Elə isə Allahın, siyanetle ikramda oldugu qullar nə xoşbəxtdir.
Həyanın səmərələri: Yumşaqlıq, şəfqət, gizlidə və açıqda Allahı xatırlamaq, səhhət, pislikdən qaçınmaq, gülər üzlülük, comərdlik, müvəffəqiyyət və xalqın arasında yaxşılıqla xatırlanmaq. Bunlar həya vasitəsiylə ağıllının əldə etdiyi şeylərdir. Allahu Təalanın nəsihətını qəbul edib, Onun ifşasından qorxan kimsə nə xoşbəxtdir.
Təmkinin (ciddiliyin) səmərələri: Lütf etmək, tədbirli olmaq, əmanəti əda etmək, xəyanəti tərk etmək, doğru danışmaq, namuslu olmaq (fahişəlikdən qorunmaq), malını islah etmək (mal və sərvətini yaxşıca qoruyub yerində xərcləmək), düşmənə qarşı hazırlıqlı olmaq, pislikdən çəkindirmək və başıboşluğu tərk etmək. Bunlar, təmkin vasitəsiylə ağıllıya nəsib olan şeylərdir. Təmkinli olan, cahil və yüngül olmayan, əff edib bağışlayan və (başqalarının səhvini) görmezlikdən gələn kimsə nə xoşbəxtdir.
Xeyir işi davam etdirmənin nəticələri: Çirkin və pis işləri tərk etmək, axmaqlıqdan uzaqlaşmaq, günahdan çəkinmək, yəqinə çatmaq, qurtuluşu sevmək, Rəhman (olan Allah)a itaət etmək, dəlil və burhana hörmət göstərmək, Şeytandan çəkinmək, ədalətə boyun əymək və haqqı söyləmək. Bunlar xeyir işi davam etdirmənin nəticəsi olaraq ağıllıya nəsib olan şeylərdir. Gələcəyini və (qiyamət günü yenidən) diriləcəyini unutmayan və dünyanın faniliyindən ibrət götürən kimsə nə xoşbəxtdir.
Pisliyi sevməmənin nəticələri: Təmkin (ciddilik), səbr, müvəffəqiyyət, açıq və doğru yol üzərində olmaq, hidayəti davam etdirmək, Allaha iman etmək, xalqa qarşı hörmətli olmaq, ixlaslı olmaq, özünü maraqlandırmayan boş şeyləri tərk etmək və özünə faydalı olan işləri qorumaq. Bunlar şərri sevməməkdən ötrü ağıllıya nəsib olan şeylərdir. Nə xoşbəxt, Allahın haqqını yerinə yetirən və Allah yolunun möhkəm iplərinə (nişanelerine ) sarılan kimsəyə.
İnsanın xeyirini istəyənin sözlərinə itaət etmənin nəticələri: Ağılın çoxalması, fikirin yetkinləşməsi, yaxşı aqibətli olmaq, qınanmaqdan qurtuluş, (haqqı) qəbul etmək, dostluq, könül açıqlığı, insaf, (xeyir) işlərdə (digərlərindən) önə keçmək və Allaha itaət etmədə güclü olmaq. Nə xoşbəxt heva və həvəs meydanlarından xilas olan kimsəyə. Bütün bunlar ağıldan törəyən xüsusiyyətlərdir.
Daha sonra Şəmin, Rəsulu Əkrəmə: “Cahilin nişanələrini də açıqlayın.” dedi. Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih belə buyurdular: “Cahil ilə dost olsan, səni zəhmətə salar, uzaq dayansan söyər. Sənə bir şey versə minnət edər, sən bir şey verdiyində nankorluq edər. Sirrini ona söyləsən xəyanət edər; sənə sirrini söyləsə səni (onu yaymaqla) günahlandırar. Zənginləşsə azar, kobud və daş ürəkli olar; kasıblaşsa Allahın nemətlərini inkara cəhd edər və günahdan çəkinməz. Sevincli olsa, həddini aşar və azğınlıq edər; kədərlənsə, ümidsizliyə qapılar. Güldüyündə, qəhqəhəylə gülər; ağladığında qışqırar; yaxşılara dil uzadar. Allahı sevməz; Onun haqqlarını güdməz; Allahdan utanmaz və Onu xatırlamaz. Özünü razı etsən, səni mədh edər və haqqında gerçəyi olmayan gözəl şeylər söyləyər; sənə əsəbiləşsə, tərifləri kəsilər, haqqında gerçəyi olmayan pis şeylər söyləyər. həqiqətdə cahilin vəziyyəti budur.”
Şəmin, daha sonra “İslamın nişanesini açıqlayın?” dedi. Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih belə buyurdular: “İslamın nişanəsi iman, elm və əməldir.”
“İman, elm və əməlin nişanesi nədir?” deyə soruşduğunda isə Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih belə buyurdu:
“İmanın əlaməti dörddür: Allahın birliyini təsdiq etmək; Ona, Onun kitablarına və peyğəmbərlərinə inanmaq.
Elmin əlaməti isə dörddür: Allahı tanımaq, Onun dostlarını tanımaq, ilahi fərzəlrı bilmək və onları əda etməkdə səhlənkarlıq etməmək.
Əməlin nişaneleri isə bunlardır: Namaz, oruc, zəkat və ixlaslı olmaq.”
Sonra Şəmun, Rəsulullaha, “Doğru kimsənin, möminin, səbirlinin, tövbə edənin, şükr edənin, xuşu sahibinin, saleh kimsənin, başqalarının xeyirini istəyənin, yəqin əhlinin, ixlas sahibinin, zahidin, yaxşının, təqvalının, təkəllüf əhlinin, zalımın, riyakarın, münafiqin, həsəd aparanın, israf edənin, qafilin, xainin, təmbəlin, yalançının və fasığın əlamətlərini açıqlayın.” dedi. Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih belə buyurdu:
“Doğru olan kimsənin əlaməti dörddür: Doğru danışar; Allahın müjdəsini və qorxutmasını təsdiq edər; əhdini yerinə yetirər və xəyanətdən qaçınar.
Möminin əlaməti də, şəfqətli, anlayışlı və həyalı olmaqdır.
Səbirlinin əlaməti də dörddür: Çətinliklərə qarşı səbr edər; yaxşı işlərdə qərarlı olar, təvazö və helm sahibidir.
Tövbə edənin də əlaməti dörddür: Sırf Allahın razılığı üçün əməl edər; batili tərk edər; haqqa sarılar və xeyirli işlərə çox maraq göstərər.
Şükr edənin də əlaməti dörddür: Nemətlər qarşısında şükr edər; bəlaya qarşı səbirli olar; Allahın qismət etdiyi şeylə kifayətlənər və Allahdan başqasına həmd və təzimdə olmaz.
Xuşu sahibinin əlaməti dörddür: Gizli və açıq hər yerdə Allahın nəzarətində olduğunu bilər; yaxşı işlər edər; qiyaməti düşünər və Allahla münacat edər.
Saleh kimsənin əlaməti də dörddür: Ürəyini təmizləyər; əməlini düzəldər; qazancını və bütün işlərini islah edər (İslami ölçülərə görə nizama salar).
Başqalarının xeyirini istəyən kimsənin əlaməti də dörddür: Haqq üzrə hökm edər, öz əleyhinə belə olsa haqqı söyləyər; özü üçün istədiyi şeyi başqaları üçün də istər və heç bir kimsəyə haqsızlıq etməz.
Yəqin əhlinin əlaməti isə altıdır: Allahın varlığına yəqin edib Ona iman gətirər, ölümün haqq olduğuna yəqin edib ona qarşı diqqətli olar; qiyamət gününün haqq olduğuna yəqin edib o gündə alçaq olmaqdan qorxar; cənnətin haqq olduğuna yəqin edib onun üçün darıxar; cehennemin haqq olduğuna yəqin edib ondan xilas olmaq üçün açıq bir şəkildə səy göstərər və hesabın haqq olduğuna yəqin edib öz nəfsini hesaba çəkər.
İxlas sahibinin əlaməti dörddür: Qəlbi (şirk, küfr, kin vs. şeylerden) və üzvləri (günah etmək, əziyyət etmək vs. şeylərdən) salamat qalar; başqalarına yaxşılıq edər və pislik etməkdən çəkinər.
Zahidin əlaməti on şeydir: Haramlara (rəğbət) göstərməz; nəfsinə hakim olar; Rəbbinin vaciblərini yerinə yetirər; kölə isə gözəl itaət edər; əfəndi isə yaxşı idarə edər; nə təəssübü olar, nə də kini; özünə pislik edənə yaxşılıq edər, zərər verənə xeyrlə cavab verər, özünə haqsızlıq edəni bağışlayar və Allahın haqqına boyun əyər.
Yaxşı insanın əlaməti də on şeydir: Allah üçün sevər. Allah üçün nifrət edər; Allah üçün biriylə yoldaş olar; Allah üçün yoldaşlığını pozar; Allah üçün hirslənər; Allah üçün məmnun olar; Allah üçün çalışar, Allahı arzular; təmiz, ixlaslı, həyalı, qorxulu olub əməllərini müşahidə edən Allaha qarşı xuşu içərisində olar və Allah yolunda ehsanlar edər.
Təqvalının əlaməti isə altı şeydir: Allahdan qorxar. Allahın sorğusundan çəkinər. Allahı görərcəsinə axşamlayıb səhərlər; dünyaya əhəmiyyət verməz və əxlaqı gözəl olduğu üçün dünyanın heç bir şeyini böyük saymaz. [2]
Mütəkəllif olanın (zorla özünü əhl göstərmək istəyən kimsənin) əlaməti dörddür: Faydasız şeylərdə mübahisə edər; özündən üstün olan kimsəylə çəkişər; çata bilməyəcəyi şeyə əl uzadar və səyini, özünü qurtarmayacaq şeylərdə sərf edər.
Zalımın əlaməti də dörddür: Özündən üst səviyyədə olana itaət etməməklə zülm edər; özündən aşağıdakıları zorla özünə kölə edər; haqqa düşmən olar və açıqca zülm edər.
Riyakarın əlaməti də dörddür: Yanında biri olduğunda, Allah yolunda olan işə əlaqə göstərər; tək olduğunda isə tənbəl olar; hər işində təriflənməsini çox sevər; adını yaxşı tanıtmağa çalışar.
Münafiqin əlaməti də dörddür: Batini xarabdır, dili qəlbi ilə, sözü əməliylə və içi də xariciylə ziddiyyət təşkil edər. Cəhənnəm atəşində yanacaq münafiqin vay halına.
Həsəd aparanın əlaməti də dörddür: Qeybət, yaltaqlıq və (başqalarını) başlarına gələn müsibətlə tənqid etmək. [3]
Bədxərcin əlaməti dörddür: Batil ilə fəxr etmək, malik olmadığı şeyi (kreditlə) yemək, xeyr işləri etməyə maraq duymamaq və özünə faydası toxunmayan kəsləri tənqid etmək.
Qafilin əlaməti də dörddür: Qəlb gözünün korluğu, yanılma içerisinde olmaq, əylənmək və unutqanlıq.
Tənbəlin əlaməti də dörddür: Qüsur həddinə qədər zəiflik edər; işləri məhv edəcək dərəcədə qüsur göstərər; dözümsüz olana qədər işləri məhv edər və günaha sürüklənincəyə qədər dözümsüz olar.
Yalançının əlaməti də dörddür: (Bir şey) söylədiyində doğru söyləməz; (özünə bir şey) deyildiyində (söyləyəni) doğrulamaz; söz gəzdirər və böhtan atar.
Fasıqın əlaməti də dörddür. (Haram) əyləncəyə düşkün olmaq, boş şeylərlə məşğul olmaq, düşmənlik bəsləmək və böhtan atmaq.
Xainin əlaməti dörddür: Allaha üsyanda olmaq, qonşulara əziyyət etmək, dostlara kin saxlamaq və azğınlara yaxınlaşmaq.
Sonra Şəmun Peyğəmbəri Əkrəmə belə dedi: “Mənə şifa verdin; korluqdan çıxarıb bəsirətə qovuşdurdun. Elə isə, hidayet yollarını mənə öyrət.” Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih də bunun üzərinə belə buyurdu:
Ey Şəmun, şübhəsiz cinlərdən və insanlardan dinini əlindən çıxarmaq üçün səni izləyən və səninlə döyüşən düşmənlərin vardır. İnsanlardan olan düşmənlərin: Axirətdə payları olmayan, Allah qatında olana əlaqə göstərməyən, bütün səylərini xalqı (etdiklərindən ötəri) ayıblamağa sərf edib, özlərini heç bir zaman tənqid etməyən və etdikləri əməllərdən çəkinməyən kəslərdir. Səni saleh gördüklərində, həsəd edib “Riyakar”dır deyərlər, fasid olduğunu gördüklərində isə, “Ondan xeyir gözlənilməz” deyərlər.
Cinlərdən olan düşmənlərin isə, Şeytan və onun əsgərləridir. (Övladın öldüyündə səbrini əlindən almaq üçün) yanına gəlib “Oğulun öldü” desə, cavabında: “Dirilər, ölmək üçün yaradılmışlar; bədənimin bir parçası olan oğlum cənnətə gedir; bu da mənim üçün sevindiricidir” de. Yanına gəlib “Malın elinden çıxdı” desə, ona belə cavab ver: “Həmd Allaha ki (özü) verdi və (özü də) aldı və zəkatı məndən qaldırdı; artıq üzərimdə zəkat yoxdur.” Yanına gəlib “Xalq, sənə zülm edir amma sən cavab vermirsən” desə, de ki: “(Qiyamət günündə) ancaq insanlara zülm edənlər və haqsız yer üzündə azğınlıqda olanlar günahkar sayılarlar. “[4] Amma “Yaxşı iş görənlərə bir müşkül yoxdur. “[5] Yanına gəlib səni, eqoizmə sürükləmək məqsədiylə “Yaxşı işlərin nə qədər çoxdur” desə, “Pis işlərim yaxşı işlərimdən daha çoxdur.” deyə cavab ver. Gəlib “Nə qədər çox namaz qılırsan” desə, “Qəflətim namazımdan daha çoxdur” deyə cavab ver. “Xalqa nə qədər hədiyyə verirsən!” desə, de ki: “Aldıgım, verdiyimdən daha çoxdur.” “Sənə zülm edən nə qədər çoxdur” desə, “Zülm etdiyim kəslər daha çoxdur” de. Gəlib “Nə qədər yaxşı əməldə olursan” desə, “Çox günah işləmişəm” deyə cavab ver. Yanına gəlib “Şərab iç” desə, “Mən günah işlətmərəm” de. Yanına gəlib “Dünyanı sevmirsənmi? desə, “Xeyr sevmirəm, ona aldanan (mən deyiləm) başqasıdır” deyə cavab ver.
Ey Şəmun, yaxşılara qatıl; Yaqub, Yusuf və Davud kimi peyğəmbərlərə tabe ol. Allahı Tebareku və Təala, ən aşağı təbəqəni yaratdığında, bu təbəqə öyünərək kükrədi və “Kim mənə qalib gələ bilər?” dedi. Allahı Təala yeri yaradıb aşağı təbəqənin üzərinə yayınca, aşağı təbəqə ram oldu. Sonra da yer öyünüb “Kim mənə qalib gələ bilər” dediyində Allahı Təala, üzərində olanları sarsıtmaması üçün dağları yaradıb mismar kimi yerə mıxladı. Bunun üzərinə, yer sakitləşdi. Daha sonra dağlar yerə qarşı öyünüb başını yuxarı tikərək, qürurlu bir şəkildə “Kim bizlərə qalib gələ bilər?” dediyində Allah dəmiri yaratdı. Dəmir, dağları parçalayınca, onlar da ram olub yatışdılar. Sonra dəmir dağlara qarşı öyünüb “Kim mənə qalib gələ bilər?” dediyində, Allah atəşi yaratdı. Atəş dəmiri əridincə, dəmir də ram olub sakitləşdi. Sonra atəş hiddətə gəlib öyündü və “Kim mənə qalib gələ bilər?” dedi. Allah suyu yaratdı; su onu söndürüncə atəş də ram oldu. Sonra su öyündü və coşub daşaraq “Kim mənə qalib gələ bilər?” dediyində Allah küləyi yaratdı, külək suyun dalğalarını hərəkətə keçirərək dərinliyində olanları alt-üst edip axmasına maniə törətdi. Bunun üzərinə su da ram oldu.
Sonra külək öyünüb qıvrılmağa başlayıb fırtına şəklində əsərək “Kim mənə qalib gələ bilər?” dedi. Allah nə küləyin nə də başqa heç bir şeyin sıza bilməyəcəyi binalar və sığınacaqlar yapması üçün insanı yaratdığında külək də ram olub sakitləşdi. Sonra insan da azıb “Kim məndən daha qüvvətlidir?” deməyə başlayınca, Allah ölümü yaratdı. Ölüm ona qalib gəlincə, insan da ram oldu. Sonra ölüm də öz-özünə öyünməyə başladığında, Allahı Təala belə buyurdu: “Özünə öyünmə, səni cənnət və cəhənnəm əhlinin arasında kəsib bir daha da diriltməyəcəyəm.” Bunun üzərinə ölüm də qorxdu (öyünməyi buraxdı). Sonra Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih belə davam etdi: “Helm qəzəbə, mərhəmət hirsə, sədəqə də günaha qalib gəlir.”
[1]- Allahın əmr və buyruqlarına itaət etməyi və beləcə yaradılışın hədəfi olan Allaha ibadət etməyi təmin etdiyi üçün, ağıl həm yaradılışın və həm də ölümdən sonrakı həyatın səbəbi sayılar. Savab və cəza da ağılla mütənasibdir; çünki ağılı olmayanın, məsuliyyəti yoxdur və ağılı olan da, ağılı nisbətində məsuldur.
[2]- İbarenin zahiri belədir; lakin əlamətlərin biri əskik olduğundan ötəri bəlkə də “lihusni xulqihi” yerinə “yehsunu xulquhu” ibaresi doğrudur. O zaman mənası belə olar: Təqvalının altıncı sifəti budur: Və gözəl əxlaqlı olar.
(tuhəful-uqul kitabı)
[3]- Yəqin dördüncü əlamət ravilerin qələmindən düşmüşdür.
[4]- Şura/42.
[5]- Tövbə/91.
Hz. İsa aleyhissələmin həvarilərindən olan Yahudanın nəvələrindən, Şəmun ibni Lavı adıyla məşhur bir rahibin, Rəsulullaha yönəltdiyi bir çox suallarını və Peygmaberi Əkrəmin, ona verdiyi cavabları və onun Müsəlman olmasını, bütün detallarıyla ehtiva edən uzun bir hədisdən kitabın üslubuna uyğun gələn bəzi hissələrini qeyd edirik:
Şəmun, Rəsulullaha, “Mənə ağıl haqqında məlumat ver. Ağıl nədir? Necədir? Ağıldan ayrılan qollar nələrdir? (Ağılın məhsulları nələrdir?) Və bunların bütün qisimlərini mənə açıqlayın.” deyə soruşdu. Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih belə buyurdu: “Ağıl, cahilliyin bukağıdır; nəfs, ən pis heyvana bənzər; bukağı takılmazsa danlaq. Beləcə ağıl cahilliyin buxovudur. Allahı Təala ağılı yaradıb ona, “Gəl” dedi, o da gəldi; ona “Dön” dedi o da döndü; sonra Haqq Təala belə buyurdu: “İzzət və cəlalıma and olsun ki, səndən daha əzəmətli və səndən daha itaatkar bir varlıq yaratmadım; səninlə başlayıb səninlə xilqəti yeniləyəcəyəm. Mükafat sənin üçündür, əzab da sənədır.”[1]
Daha sonra ağıldan helm (yumşaqlıq), helmdən elm, elmdən rüşd (yetkinluq), rüşdden iffət, iffətdən qorunma (çəkinmə), təqvadan həya, həyadan təmkin (ciddi olmaq), təmkindən xeyirli işlərdə stabillik (davamlılıq) və stabillikdən pislikdən nifrət etmək, pislikdən nifrətdən də nəsihət verənə itaət etmək meydanə gəldi. Bunlar, ağıldan ayrılan on dənə xeyirli səmərədir. Bunlardan hər biri də on ayrı qola ayrılar.
Helmin (yumşaqlığın) səmərələri: Gözəl davranmaq, yaxşı insanlarla yoldaşlıq etmək, alçaqdan qaçınmaq, alçaqlıqdan uzaq durmaq, yaxşılığı çox istəmək, uca dərəcələrə yaxınlaşmaq, bağışlamaq, yaxşı dolanmaq, lütfkarlıqda olmaq və boşuna danışmamaqdır. Bunlar helm sayəsində ağıllıya nəsib olan sifətlərdir.
Elmin səmərələri: Kasıblığa baxmayaraq zəngin olmaq (elm vasitəsiylə özünü zəngin görmək), xəsisliyə baxmayaraq comərd olmaq(adam quruluşu etibarilə xəsis ola bilər amma elmin gərəyi olaraq comərdlik edər), sadəliyinə baxmayaraq heybətli olmaq, xəstəliyə baxmayaraq sağlam olmaq (bədəninin xəstə olmasına baxmayaraq əhvalı yerində olmaq), uzaqlığa baxmayaraq yaxın olmaq, inadçı və israrlı olmasına baxmayaraq həyalı olmaq, alçaqlığa baxmayaraq ucalıq, aşağılığa baxmayaraq şərəfli olmaq, hikmət, etibar və mövqeyə sahib olmaq. Həqiqətdə bunlar, ağıllının elm vasitəsiylə əldə etdiyi şeylərdir. O halda həm ağıllı və həm də alim olan insana nə xoşbəxtdir.
Rüşdün səmərələri: Düzgünlük, hidayət, yaxşılıq, təqva, müvəffəqiyyət, etidal (balanslı olma), iqtisad (nə bədxərc və musrif nə də xəsis olma), mükafat, kərəm və Allahın dinini tanımaq. Bunlar ağıllının rüşd vasitəsiylə əldə etdiyi şeylərdir. Elə isə nə xoşbəxtdir doğru yolda sabit olan kimsə.
İffətin səmərələri: (Təqdirinə) Razı olmaq, təvazökar olmaq, (xeyrlərdən) faydalanmaq, dinc olmaq, (əlinin altında bulunanların halını) soruşmaq, xuşu, təzəkkür (qafil olmamaq), təfəkkür, hədiyyədə olmaq və comərdlik. Bunlar, iffət vasitəsiylə ağıllı kimseye, Allahu Təala və Onun verdiyi ruzidən məmnun olduğu təqdirdə, nəsib olan şeylərdir.
Siyanetin (özünü qorumanın) qisimləri: Salah (düzgünlük), təvazö, zühd, tövbə, anlayış, ədəb, lütfkarlıq, sevgi qazanmaq, xeyirli işlərdə olmaq və pislikdən çəkinmək. Bunlar günahlardan qorunma vəsiləsiylə ağıllının əldə etdiyi şeylərdir. Elə isə Allahın, siyanetle ikramda oldugu qullar nə xoşbəxtdir.
Həyanın səmərələri: Yumşaqlıq, şəfqət, gizlidə və açıqda Allahı xatırlamaq, səhhət, pislikdən qaçınmaq, gülər üzlülük, comərdlik, müvəffəqiyyət və xalqın arasında yaxşılıqla xatırlanmaq. Bunlar həya vasitəsiylə ağıllının əldə etdiyi şeylərdir. Allahu Təalanın nəsihətını qəbul edib, Onun ifşasından qorxan kimsə nə xoşbəxtdir.
Təmkinin (ciddiliyin) səmərələri: Lütf etmək, tədbirli olmaq, əmanəti əda etmək, xəyanəti tərk etmək, doğru danışmaq, namuslu olmaq (fahişəlikdən qorunmaq), malını islah etmək (mal və sərvətini yaxşıca qoruyub yerində xərcləmək), düşmənə qarşı hazırlıqlı olmaq, pislikdən çəkindirmək və başıboşluğu tərk etmək. Bunlar, təmkin vasitəsiylə ağıllıya nəsib olan şeylərdir. Təmkinli olan, cahil və yüngül olmayan, əff edib bağışlayan və (başqalarının səhvini) görmezlikdən gələn kimsə nə xoşbəxtdir.
Xeyir işi davam etdirmənin nəticələri: Çirkin və pis işləri tərk etmək, axmaqlıqdan uzaqlaşmaq, günahdan çəkinmək, yəqinə çatmaq, qurtuluşu sevmək, Rəhman (olan Allah)a itaət etmək, dəlil və burhana hörmət göstərmək, Şeytandan çəkinmək, ədalətə boyun əymək və haqqı söyləmək. Bunlar xeyir işi davam etdirmənin nəticəsi olaraq ağıllıya nəsib olan şeylərdir. Gələcəyini və (qiyamət günü yenidən) diriləcəyini unutmayan və dünyanın faniliyindən ibrət götürən kimsə nə xoşbəxtdir.
Pisliyi sevməmənin nəticələri: Təmkin (ciddilik), səbr, müvəffəqiyyət, açıq və doğru yol üzərində olmaq, hidayəti davam etdirmək, Allaha iman etmək, xalqa qarşı hörmətli olmaq, ixlaslı olmaq, özünü maraqlandırmayan boş şeyləri tərk etmək və özünə faydalı olan işləri qorumaq. Bunlar şərri sevməməkdən ötrü ağıllıya nəsib olan şeylərdir. Nə xoşbəxt, Allahın haqqını yerinə yetirən və Allah yolunun möhkəm iplərinə (nişanelerine ) sarılan kimsəyə.
İnsanın xeyirini istəyənin sözlərinə itaət etmənin nəticələri: Ağılın çoxalması, fikirin yetkinləşməsi, yaxşı aqibətli olmaq, qınanmaqdan qurtuluş, (haqqı) qəbul etmək, dostluq, könül açıqlığı, insaf, (xeyir) işlərdə (digərlərindən) önə keçmək və Allaha itaət etmədə güclü olmaq. Nə xoşbəxt heva və həvəs meydanlarından xilas olan kimsəyə. Bütün bunlar ağıldan törəyən xüsusiyyətlərdir.
Daha sonra Şəmin, Rəsulu Əkrəmə: “Cahilin nişanələrini də açıqlayın.” dedi. Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih belə buyurdular: “Cahil ilə dost olsan, səni zəhmətə salar, uzaq dayansan söyər. Sənə bir şey versə minnət edər, sən bir şey verdiyində nankorluq edər. Sirrini ona söyləsən xəyanət edər; sənə sirrini söyləsə səni (onu yaymaqla) günahlandırar. Zənginləşsə azar, kobud və daş ürəkli olar; kasıblaşsa Allahın nemətlərini inkara cəhd edər və günahdan çəkinməz. Sevincli olsa, həddini aşar və azğınlıq edər; kədərlənsə, ümidsizliyə qapılar. Güldüyündə, qəhqəhəylə gülər; ağladığında qışqırar; yaxşılara dil uzadar. Allahı sevməz; Onun haqqlarını güdməz; Allahdan utanmaz və Onu xatırlamaz. Özünü razı etsən, səni mədh edər və haqqında gerçəyi olmayan gözəl şeylər söyləyər; sənə əsəbiləşsə, tərifləri kəsilər, haqqında gerçəyi olmayan pis şeylər söyləyər. həqiqətdə cahilin vəziyyəti budur.”
Şəmin, daha sonra “İslamın nişanesini açıqlayın?” dedi. Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih belə buyurdular: “İslamın nişanəsi iman, elm və əməldir.”
“İman, elm və əməlin nişanesi nədir?” deyə soruşduğunda isə Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih belə buyurdu:
“İmanın əlaməti dörddür: Allahın birliyini təsdiq etmək; Ona, Onun kitablarına və peyğəmbərlərinə inanmaq.
Elmin əlaməti isə dörddür: Allahı tanımaq, Onun dostlarını tanımaq, ilahi fərzəlrı bilmək və onları əda etməkdə səhlənkarlıq etməmək.
Əməlin nişaneleri isə bunlardır: Namaz, oruc, zəkat və ixlaslı olmaq.”
Sonra Şəmun, Rəsulullaha, “Doğru kimsənin, möminin, səbirlinin, tövbə edənin, şükr edənin, xuşu sahibinin, saleh kimsənin, başqalarının xeyirini istəyənin, yəqin əhlinin, ixlas sahibinin, zahidin, yaxşının, təqvalının, təkəllüf əhlinin, zalımın, riyakarın, münafiqin, həsəd aparanın, israf edənin, qafilin, xainin, təmbəlin, yalançının və fasığın əlamətlərini açıqlayın.” dedi. Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih belə buyurdu:
“Doğru olan kimsənin əlaməti dörddür: Doğru danışar; Allahın müjdəsini və qorxutmasını təsdiq edər; əhdini yerinə yetirər və xəyanətdən qaçınar.
Möminin əlaməti də, şəfqətli, anlayışlı və həyalı olmaqdır.
Səbirlinin əlaməti də dörddür: Çətinliklərə qarşı səbr edər; yaxşı işlərdə qərarlı olar, təvazö və helm sahibidir.
Tövbə edənin də əlaməti dörddür: Sırf Allahın razılığı üçün əməl edər; batili tərk edər; haqqa sarılar və xeyirli işlərə çox maraq göstərər.
Şükr edənin də əlaməti dörddür: Nemətlər qarşısında şükr edər; bəlaya qarşı səbirli olar; Allahın qismət etdiyi şeylə kifayətlənər və Allahdan başqasına həmd və təzimdə olmaz.
Xuşu sahibinin əlaməti dörddür: Gizli və açıq hər yerdə Allahın nəzarətində olduğunu bilər; yaxşı işlər edər; qiyaməti düşünər və Allahla münacat edər.
Saleh kimsənin əlaməti də dörddür: Ürəyini təmizləyər; əməlini düzəldər; qazancını və bütün işlərini islah edər (İslami ölçülərə görə nizama salar).
Başqalarının xeyirini istəyən kimsənin əlaməti də dörddür: Haqq üzrə hökm edər, öz əleyhinə belə olsa haqqı söyləyər; özü üçün istədiyi şeyi başqaları üçün də istər və heç bir kimsəyə haqsızlıq etməz.
Yəqin əhlinin əlaməti isə altıdır: Allahın varlığına yəqin edib Ona iman gətirər, ölümün haqq olduğuna yəqin edib ona qarşı diqqətli olar; qiyamət gününün haqq olduğuna yəqin edib o gündə alçaq olmaqdan qorxar; cənnətin haqq olduğuna yəqin edib onun üçün darıxar; cehennemin haqq olduğuna yəqin edib ondan xilas olmaq üçün açıq bir şəkildə səy göstərər və hesabın haqq olduğuna yəqin edib öz nəfsini hesaba çəkər.
İxlas sahibinin əlaməti dörddür: Qəlbi (şirk, küfr, kin vs. şeylerden) və üzvləri (günah etmək, əziyyət etmək vs. şeylərdən) salamat qalar; başqalarına yaxşılıq edər və pislik etməkdən çəkinər.
Zahidin əlaməti on şeydir: Haramlara (rəğbət) göstərməz; nəfsinə hakim olar; Rəbbinin vaciblərini yerinə yetirər; kölə isə gözəl itaət edər; əfəndi isə yaxşı idarə edər; nə təəssübü olar, nə də kini; özünə pislik edənə yaxşılıq edər, zərər verənə xeyrlə cavab verər, özünə haqsızlıq edəni bağışlayar və Allahın haqqına boyun əyər.
Yaxşı insanın əlaməti də on şeydir: Allah üçün sevər. Allah üçün nifrət edər; Allah üçün biriylə yoldaş olar; Allah üçün yoldaşlığını pozar; Allah üçün hirslənər; Allah üçün məmnun olar; Allah üçün çalışar, Allahı arzular; təmiz, ixlaslı, həyalı, qorxulu olub əməllərini müşahidə edən Allaha qarşı xuşu içərisində olar və Allah yolunda ehsanlar edər.
Təqvalının əlaməti isə altı şeydir: Allahdan qorxar. Allahın sorğusundan çəkinər. Allahı görərcəsinə axşamlayıb səhərlər; dünyaya əhəmiyyət verməz və əxlaqı gözəl olduğu üçün dünyanın heç bir şeyini böyük saymaz. [2]
Mütəkəllif olanın (zorla özünü əhl göstərmək istəyən kimsənin) əlaməti dörddür: Faydasız şeylərdə mübahisə edər; özündən üstün olan kimsəylə çəkişər; çata bilməyəcəyi şeyə əl uzadar və səyini, özünü qurtarmayacaq şeylərdə sərf edər.
Zalımın əlaməti də dörddür: Özündən üst səviyyədə olana itaət etməməklə zülm edər; özündən aşağıdakıları zorla özünə kölə edər; haqqa düşmən olar və açıqca zülm edər.
Riyakarın əlaməti də dörddür: Yanında biri olduğunda, Allah yolunda olan işə əlaqə göstərər; tək olduğunda isə tənbəl olar; hər işində təriflənməsini çox sevər; adını yaxşı tanıtmağa çalışar.
Münafiqin əlaməti də dörddür: Batini xarabdır, dili qəlbi ilə, sözü əməliylə və içi də xariciylə ziddiyyət təşkil edər. Cəhənnəm atəşində yanacaq münafiqin vay halına.
Həsəd aparanın əlaməti də dörddür: Qeybət, yaltaqlıq və (başqalarını) başlarına gələn müsibətlə tənqid etmək. [3]
Bədxərcin əlaməti dörddür: Batil ilə fəxr etmək, malik olmadığı şeyi (kreditlə) yemək, xeyr işləri etməyə maraq duymamaq və özünə faydası toxunmayan kəsləri tənqid etmək.
Qafilin əlaməti də dörddür: Qəlb gözünün korluğu, yanılma içerisinde olmaq, əylənmək və unutqanlıq.
Tənbəlin əlaməti də dörddür: Qüsur həddinə qədər zəiflik edər; işləri məhv edəcək dərəcədə qüsur göstərər; dözümsüz olana qədər işləri məhv edər və günaha sürüklənincəyə qədər dözümsüz olar.
Yalançının əlaməti də dörddür: (Bir şey) söylədiyində doğru söyləməz; (özünə bir şey) deyildiyində (söyləyəni) doğrulamaz; söz gəzdirər və böhtan atar.
Fasıqın əlaməti də dörddür. (Haram) əyləncəyə düşkün olmaq, boş şeylərlə məşğul olmaq, düşmənlik bəsləmək və böhtan atmaq.
Xainin əlaməti dörddür: Allaha üsyanda olmaq, qonşulara əziyyət etmək, dostlara kin saxlamaq və azğınlara yaxınlaşmaq.
Sonra Şəmun Peyğəmbəri Əkrəmə belə dedi: “Mənə şifa verdin; korluqdan çıxarıb bəsirətə qovuşdurdun. Elə isə, hidayet yollarını mənə öyrət.” Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih də bunun üzərinə belə buyurdu:
Ey Şəmun, şübhəsiz cinlərdən və insanlardan dinini əlindən çıxarmaq üçün səni izləyən və səninlə döyüşən düşmənlərin vardır. İnsanlardan olan düşmənlərin: Axirətdə payları olmayan, Allah qatında olana əlaqə göstərməyən, bütün səylərini xalqı (etdiklərindən ötəri) ayıblamağa sərf edib, özlərini heç bir zaman tənqid etməyən və etdikləri əməllərdən çəkinməyən kəslərdir. Səni saleh gördüklərində, həsəd edib “Riyakar”dır deyərlər, fasid olduğunu gördüklərində isə, “Ondan xeyir gözlənilməz” deyərlər.
Cinlərdən olan düşmənlərin isə, Şeytan və onun əsgərləridir. (Övladın öldüyündə səbrini əlindən almaq üçün) yanına gəlib “Oğulun öldü” desə, cavabında: “Dirilər, ölmək üçün yaradılmışlar; bədənimin bir parçası olan oğlum cənnətə gedir; bu da mənim üçün sevindiricidir” de. Yanına gəlib “Malın elinden çıxdı” desə, ona belə cavab ver: “Həmd Allaha ki (özü) verdi və (özü də) aldı və zəkatı məndən qaldırdı; artıq üzərimdə zəkat yoxdur.” Yanına gəlib “Xalq, sənə zülm edir amma sən cavab vermirsən” desə, de ki: “(Qiyamət günündə) ancaq insanlara zülm edənlər və haqsız yer üzündə azğınlıqda olanlar günahkar sayılarlar. “[4] Amma “Yaxşı iş görənlərə bir müşkül yoxdur. “[5] Yanına gəlib səni, eqoizmə sürükləmək məqsədiylə “Yaxşı işlərin nə qədər çoxdur” desə, “Pis işlərim yaxşı işlərimdən daha çoxdur.” deyə cavab ver. Gəlib “Nə qədər çox namaz qılırsan” desə, “Qəflətim namazımdan daha çoxdur” deyə cavab ver. “Xalqa nə qədər hədiyyə verirsən!” desə, de ki: “Aldıgım, verdiyimdən daha çoxdur.” “Sənə zülm edən nə qədər çoxdur” desə, “Zülm etdiyim kəslər daha çoxdur” de. Gəlib “Nə qədər yaxşı əməldə olursan” desə, “Çox günah işləmişəm” deyə cavab ver. Yanına gəlib “Şərab iç” desə, “Mən günah işlətmərəm” de. Yanına gəlib “Dünyanı sevmirsənmi? desə, “Xeyr sevmirəm, ona aldanan (mən deyiləm) başqasıdır” deyə cavab ver.
Ey Şəmun, yaxşılara qatıl; Yaqub, Yusuf və Davud kimi peyğəmbərlərə tabe ol. Allahı Tebareku və Təala, ən aşağı təbəqəni yaratdığında, bu təbəqə öyünərək kükrədi və “Kim mənə qalib gələ bilər?” dedi. Allahı Təala yeri yaradıb aşağı təbəqənin üzərinə yayınca, aşağı təbəqə ram oldu. Sonra da yer öyünüb “Kim mənə qalib gələ bilər” dediyində Allahı Təala, üzərində olanları sarsıtmaması üçün dağları yaradıb mismar kimi yerə mıxladı. Bunun üzərinə, yer sakitləşdi. Daha sonra dağlar yerə qarşı öyünüb başını yuxarı tikərək, qürurlu bir şəkildə “Kim bizlərə qalib gələ bilər?” dediyində Allah dəmiri yaratdı. Dəmir, dağları parçalayınca, onlar da ram olub yatışdılar. Sonra dəmir dağlara qarşı öyünüb “Kim mənə qalib gələ bilər?” dediyində, Allah atəşi yaratdı. Atəş dəmiri əridincə, dəmir də ram olub sakitləşdi. Sonra atəş hiddətə gəlib öyündü və “Kim mənə qalib gələ bilər?” dedi. Allah suyu yaratdı; su onu söndürüncə atəş də ram oldu. Sonra su öyündü və coşub daşaraq “Kim mənə qalib gələ bilər?” dediyində Allah küləyi yaratdı, külək suyun dalğalarını hərəkətə keçirərək dərinliyində olanları alt-üst edip axmasına maniə törətdi. Bunun üzərinə su da ram oldu.
Sonra külək öyünüb qıvrılmağa başlayıb fırtına şəklində əsərək “Kim mənə qalib gələ bilər?” dedi. Allah nə küləyin nə də başqa heç bir şeyin sıza bilməyəcəyi binalar və sığınacaqlar yapması üçün insanı yaratdığında külək də ram olub sakitləşdi. Sonra insan da azıb “Kim məndən daha qüvvətlidir?” deməyə başlayınca, Allah ölümü yaratdı. Ölüm ona qalib gəlincə, insan da ram oldu. Sonra ölüm də öz-özünə öyünməyə başladığında, Allahı Təala belə buyurdu: “Özünə öyünmə, səni cənnət və cəhənnəm əhlinin arasında kəsib bir daha da diriltməyəcəyəm.” Bunun üzərinə ölüm də qorxdu (öyünməyi buraxdı). Sonra Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih belə davam etdi: “Helm qəzəbə, mərhəmət hirsə, sədəqə də günaha qalib gəlir.”
[1]- Allahın əmr və buyruqlarına itaət etməyi və beləcə yaradılışın hədəfi olan Allaha ibadət etməyi təmin etdiyi üçün, ağıl həm yaradılışın və həm də ölümdən sonrakı həyatın səbəbi sayılar. Savab və cəza da ağılla mütənasibdir; çünki ağılı olmayanın, məsuliyyəti yoxdur və ağılı olan da, ağılı nisbətində məsuldur.
[2]- İbarenin zahiri belədir; lakin əlamətlərin biri əskik olduğundan ötəri bəlkə də “lihusni xulqihi” yerinə “yehsunu xulquhu” ibaresi doğrudur. O zaman mənası belə olar: Təqvalının altıncı sifəti budur: Və gözəl əxlaqlı olar.
(tuhəful-uqul kitabı)
[3]- Yəqin dördüncü əlamət ravilerin qələmindən düşmüşdür.
[4]- Şura/42.
[5]- Tövbə/91.
