DİNİN MAHİYYƏTİ
HAQQINDA.
Din ərəb sözü olub lügətdə
“cəza “ , “itaət “ , “borc” kimi mənalara gəlir.Lakin din üçün lügətdəki məna qəsd
olunmaqla yanaşı , onun başqa mənası da vardır ki, ondan insanın və toplumun həyat
tərzini formalaşdıran ümumi dəyərlər və qanunlqar sistemi nəzərdə tutulur.
Dinin təqdim etdiyi bu dəyərlər və qanunlar sistemi düzgün həyata keçirlidiyi
zaman ,cəmiyyətdə tərəqqi və islahat yaradan nizam və həyat tərzi meydana gətirir.
Bu mənada dini qəbul etsək o,bizim üçün daha geniş məna kəsb edib,bütövlükdə
hayatımızı əhatə etmiş olur. Deməli bu mənada din həyatımıza istiqamət və nizam
verən bir həqiqət olur ki,onun dəyərlər sisteminin içinə ,bəşəriyyətin həyatı
üçün önəmli olan əqidəyə, əxlaqa ,ictimai və huquqi məsələlərə, əməl və davranışlara
aid olan höküm və qanunlar daxil olur. Bunun nəticəsi olaraq da dinin bəşərin
praktik həyatına çevrilməsi ilə,cəmiyyətin əqidə,inanc,əxlaq və
davranışları xüsusi bir nizama salınaraq
, onun həyatına nənitəcə bəxş edəcək bir məna və məqsəd qazandırır.Bəşərin həyatının
sonluq və nəticə etibari ilə ,məna və məqsəd qazanması yalnız dini dəyərlərin
praktik həyata çevrilməsi ilə baş tutur və bu baximdan dindən qeyri heç bir
idioloji məktəb bu nəticəni ona vəd etmir.Dinin və onun qanunlar sisteminin,
insan həyatına məna qazandırması da onun bəşərə sonluqda xoşbəxtlik və səadətin
əldə olunmasını vəd etməsi və onun yollarını göstərməsidir.Başqa fəlsəfi və
ideoloji məktəb və cərəyanların baxış və düşüncələrini incələdiyimiz zaman
bunların heç biri ilahi dinin bəyanatlarını əvəz edə bilməyib, insanlıgın
haytının sonlugu barədə ona heç bir yol göstərə bilmir.Onların örnək və vədləri
yalnız dünya həyatı haqqında yetərsiz mulahizələrdən və fikirlərdən ibarətdir
ki, hətta dünya həyatında belə insanı xoşbəxt edəcək bir gücdə deyildir.Çünki bəşərin
fitrəti gərəyi qəti olaraq deyə bilərik ki, dünya həyatında belə insanı yalnız
o məktəbin görüşləri xoşbəxt edə bilər ki,onun ideyalarında bəşərin həyatının nəticə
və sonlugu onun vicdan və fitrətinə uygun izah edilsin.Bu cəhətdən başqa məktəb
və cərayanlar bəşərin vicdanından və fitrətindən dogan təlabat və ehtiyacları
qarşılayacaq heç bir dəyərə sahib olmayıb ,bəşəri düşündürən məsələ və problemlərin
həllinə yönələn heç bir şey vermir.Elə bu səbəbə görədir ki, dünyəvi məktəblərin
təqdim etdiyi sistem ,dünya həyatında belə bəşəriyyət üçün islahat və nizam mənbəyi
olmayıb ,əksər hallarda fəsad,hərc-mərlik,mənəvi boşluqlarla nətcələnəcək bir həyat
quruluşu miras olaraq qoyur.Məsəlyə bu cəhətdən baxdıqda,bəşərin dünya həyatında
belə islahedici nizama və xoşbəxt bir yaşayışa
sahib olması üçün də, ilahi dinin prinsip və bəyanatları tətbiq edilməlidir.
Bunu əsas götürərək ilahi din əhatə
etdiyi və bəhs etdiyi mövzularda bəşəriyyətin ,sosial,
siyasi,iqtisadi, huquqi və mədəhi həyatını tənəzzüldən mühafizə edib, ideal bir
səviyyəyə gətirmək üçün də tövsiyyələr və
qanunlar müəyyənləşdirmişdir.Dinin bu sahələrlə əlaqəli olan nizamlı qanunları
ilə yanaşı ,faydalı nəsihət və tövsiyyələri ehtiva edən bir sıra təqdimatları
da mövcuddur. Bunlar da insanlıgın bir toplum olaraq dünya həyatında səadətə
yetişib ,özlərini xoşbəxt hiss etmələri üçün şərait və mühit yaratmaq üçün
yardımçı vasitələrdir.
Bu mənada biz dini və onun dəyərlərini bəşəriyyətin
dünyəvi və uxrəvi həyatları üçün vacib
sayıb , bu iki həyatda səadət və xoşbəxtliyə yetişmələrində ən böyük və əvəzsiz
amil olaraq qəbul etməliyik. Dinin bəşəriyyət üçün bütün mütərəqqi cəhətlərini
nəzərə alıb,onun insanlıgın ixtiyari və təklifi həyatlarının ən ideal və qənaətbəxş
bir formaasının təminatçısı oldugunu ,təşrii həyatlarını nizama salmaqda ən
üstün qanun və hökümləri ehtiva etdiyini qəbul etməklə yanaşı, onun eyni
zamanda,təkvini həyatda da qoyulmuş bir
nizam, dəyişməz qanunlar düsturu kim də başa düşməyimiz lazımdır. Dini belə mükəmməl
və ideal formada təsəvvür edib qəbul etdikdə onun həyatın hər iki cəhətinə: həm
təkvini olub, bizim iradəmizdən asılı olmadan var olan həyat nizamına və
kainatdakı dəyişilməz qanunauygunluqlara, həmdə təşrii olub, bizim iradəmizlə həyata
keçməli olan həyat nizamına,toplumları və millətləri yönəldən qanunlar sisteminə aid oldugunu dərk edəcəyik. O, zaman həm cəbri
həyatın riyazi düsturlarının allahın bir qoydugu bir din oldugunu biləcək, həm
də insanlıgın Allahın cəbri dini olan kainat nizamından ilham alaraq təşrii həyat
qanun və nizamlarını da Allahın təqdim etdiyi dinin dəyər və qanunları ilə
qurmalı olacaqlarını dərk edəcəklər.
Allahın dinin belə geniş mənada dərk olunması və onun səhvsiz nümunəsinin
kainatda qoyulması,onun insanın ictimai olan təşrii (ixtiyari) həyatında da,
ümumbəşəri, beynəlxalq, əbədi və dəyişilməz oldugunu anladır və yer üzündə həyatın
sonuna qədər var olacagını çatdırır. Allahın dini bu mükəmməl xüsusiyyətləri əbədi
olaraq daşıyır və har hansı bir toplum və ya millətin onu qəbul edib-etməməsindən
asılı olmayaraq onda hər hansı bir eyb və yetərsizliyin olması düşünülə bilməz.Əksinə
bəşəriyyət bu nizama tabe olmadıqda , fəsada ugramış və nöqsan sifətlərinə yiyələnmiş
bir toplum kimi dəyərləndirilməlidir. Necə ki günəşin istisi və nurundan bilərəkdən
özünü gizlədən insan üçün günəş naqis hesab oluna biməz, bəlkə o insan nurdan
özünü məhrum etdiyi üçün naqis hesab olunmalıdır.
Beləliklə din ,bir nizam
olaraq yaradılmış ,təqdir olunmuş və
insanlıq üçün bəyənilmiş bir həqiqətdir. Dinin bu keyfiyyətlərə sahib olub bir
nizam olmasını ,qanunlarının dəyişməz olmasını , bizə anladan ilk mənbə , onun
həqiqətlərini və dəyərlərinin özündə ehtiva edib bəyan Qurani-kərimin özüdür.
Qurani kərimin rum surəsində bu mətləbə işarə olunaraq belə buyurulur:
“(ey Muhəmməd) Üzünü hənif olaraq (pak bir muvəhhid
kimi) Allahın insanları fitri olaraq onun üzərində yaratdıgı dinə dogru döndər.Allahın dinində heç vəchlə
diyşkənlik olmaz.Dogru din budur lakin, insanların əksəriyyəti bunu bilməz.(rum
30).
Bu ayədən anlayacagımız məna
budur ki, din insanın yaradılışı ilə baglı olan məsələ olub, onu içində
qoyulmuş bir həqiqətdir.Allah insanları yaradarkən, xəmirlərini dini hissi ilə
yogurmuş, dinə olan sevgi və yönəlişi yaradılış etibari ilə onun içində qoymuşdur.Bu
onu deməyə əsas verir ki insan iç dünyası gərəyi, fitri olaraq dini istəyir və
onu arayır. Bu cəhətdən dini biz sonradan, fitrətə söykənmədən, peygəmbərlər tərəfindən
insanlıga gətirilmiş yeni , xarici bir nizam
oldugunu qəbul edə bilmərik. Əyər onu bu cür dəyərləndirib qiymət versək,
o zaman heç onun insanın vicdanı və fitrəti ilə uygun gəlib təsdiq oluna biləcəyini
deyə bilmərik. Həm də deməliyik ki ,
sonradan göndərilən bir dəyər Allahın kitabında insanın fitrəti olaraq qiymətləndirilə
bilməz idi. Lakin ayələr dinin qoyulmuş bir həqiqət oldugunu , insanların da bu
həqiqətə uygun yaradıldıqlarını açıq şəkildə bəyan edir.Necə ki, quranın başqa
ayəsində dinin təkvini oldugunu iddia etdiyini görürük:
ان
الدین لواقع
“Həqiqətən din qoyulmuşdur”.
Ona
görə də dinin qoyulmuş bir həqiqət və
nizam oldugunu , insanların da həm təkvini,(qeyri-ixtiyari) həmdə təşrii
(ixtiyari) olaraq bu nizamın üzərində ona uygun xəlq olundugunu
nəzərə alsaq və ilahi təqdirin də heç vaxt dəyışməyəcəyini , həyat var olduqca
var olacagını dərk etsək o zaman, bunun ,cəbri bir qanunauygunluq oldugunu qəbul
etməliyik.
Deməli
din, bütün incəlikləri insan aglı ilə dərk olunmayan,lakin bütün cəhətləri ilə
insanın qəlbinə və vicdanına uygun olub, ilahi bigi ilə öncədən təqdir olunmuş
bir həqiqətdir. Lakin onun əksəriyyət tərəfindən təşrii həyatda qəbul
olunmayıb, ona tebeçilik edilməməsi,ya incəliklərinin agılla düzgün dərk
olunmaması , ya da ki onun qanunlarının insanin nəfsani istək və şəhvani meyillərinə
zidd olmasına görədir.Çünki dinin şərii qanunları vicdanla təsdiq olunsada bəzən
şəhvani meyillərlə uygun gəlmir.Bu cəhətinə görə insanlar onun dəyərlərinə tabe
olmurlar, bunu fürsət bilən bəzi maddəçi mütəfəkkirlər də onu yanlış izah etməyə çalışır və bununla
onun yetərsiz və faydasız oldugunu cəmiyyətə qəbul etdirib ,onları dini həyatdan
uzaqlaşdırmaga səy edirlər.
Lakin,
Allah müqəddəs kitabinda dinin cəbri və təkvini yönünü kainatda oxumaga dəvət
edir,ondan düzgün nümunə əldə edib yanlışlıqlara uymamaga çagırır.O, insanın
iradə və ixtiyarından asılı olmayan təkvin aləminin və onun ümumi bir nizamının
oldugunu bəyan edir.Onu möhkəm və mükəmməl bir din adlandırır, onda son dərəcə
kamil bir təslimiyyət və itaətin mövcud oldugunu qeyd edir.Bununla insana ayıltmaga çalışıb deyir
ki,sənin müşahidə etdiyin və edə bilmədiyin bu böyük kainatda hər şey eyni
nizama tabe olub mənə itaət etməkdədir.Bu mənim onlar üçün müəyyən etdiyim təkvini
bir dindir. Ey mənim bəndəm! Sən də kainatımın bir parçasısan, cəbri olaraq sən
də bu təqdir etdiyim dinin qanunauygunluqlarına tabesən.Lakin sənin üçün başqa
bir təqdir etdiyim din də vardır.Bu sənin öz iradənlə tabe olub yaşayacagın din
olacaq. Həmin dini yaşamaqda da sən kainatdakı təslimiyyətə baxmalı ,Allahın təkvini
dininin nə qədər qüsursuz və ali oldugunu,bu dinə olan itaətdən kainatda necə
bir hüzur və rəhmət meydana gəldiyini görməlisən.Sonra bu təslimiyyəti öz
ixtiyari həyatına tətbiq etməli,təkvini həyatda olan huzur və rəhmətin eynini
insanı həyatında yaratmalısan. Bunu
anlamaq üçün aşagıdakı ecazkar ayəni diqqətlə izləmyimizlazimdır:
افغیر دین اللله یبغون و
له اسلم من فی السموات والارض
“Allahın dinindən
qeyrisinimi arayırlar,halbuki, göylərdə və yerdə nə varsa hamısı ona təslimiyyət
içərisindədir.”
Gördüyümüz kimi bu ayə, təslimiyyətin
həqiqi çöhrəsinin kainatdakı qanunlarda oldugunu anlatmaga çalışır və təşrii həyatda
xoşbəxtlik və səadətin qurulmasını buna uygun bir həyat nizamı quruldugu zaman
baş berəcəyini bildirir. Allah bəşərin itaəti sayəsində qazandıgı bu təslimiyyəti
din adlandırır.Bu din hər yönü ilə haqqı ehtiva edən tövsiyyə edən islam
dinidir.Adəmdən sonuncu pegəmbər həzrəti Muhəmmədə qədər gələn bütün peygəmbıərlər
yalniz bu dinə dogur insanları yönəltməyə çalışmışlar.Deməli butun peygəmbərlərin
vəzifələndirilərək göndərilb bəyan etdikləri şəriətlər, gətirdikləri
qanunlar əvvədən dəyişməz olan bu islam dinin qanunlarıdır.Bunu aşagıdakı ayə bəyan
edir;
ان الدین عند اللله الاسلام
“Allah yanında din yalnız islamdır.”