AGILIN ALLAHIN ZATINI DƏRK ETMƏKDƏN ACİZ OLMASI

Bildiymiz kimi islamin və imanin ən birinci şərti  Allahin varlıgını təsdiq  edib onun vəhdaniyyətinə etiqad etməkdir.Yəni dində bir müsəlmanın  birinci vəzifəsi onun ALLAHI tanıyıb qəlbində təsdiq etməsidir.Allahın varlıgına mərifət hasil etmək  birinci vəzifə oldugu üçün bu mərifətin necə və hansı keyfiyyətdə olması çox önəmli bir məsələdir. Bir insan Allahın varlıgını necə dərk etməlidir, onun zatına və sifətlərinə necə etiqad etməlidir?   Ümimiyyətlə Allahın zatı insan AGLI tərəfindən dərk oluna bilən bir
şeydirmi? Və yaxud onun zatını insan müxtəlif sifətlərlə vəsf edə bilərmi?

Bunlar insanları çox düşündürən və aydın bir şəkildə izahatına ehtiyac duyulan suallardır. hər şeydən əvvəl biləliyik ki, Allahı tanımaq ondan qeyrilərini tanımaq kimi deyildir.Ümumiyyətlə varlıqları tanımaq insan üçün iki cür hasil ola bilər; bu ya o varlıqların  zatının mahiyyətinə və sifətlərinin keyfiyyətinə bilgi əldə edərək tanımaqla , ya da ki, mahiyyəti dərk olunmasa da varlıgı inkar olunmaz dəlillərlə sabit oldugu üçün onun var olması qənaətinə gəlməklə tanımaqladır. Varlıq aləmində elə mövcudlar vardır ki onların varlıgı onların əlamət, nişanə və   əsərləri ilə dərk olunur.Yəni bir şeyin mahiyyətinin insan zehnində təsəvvür olunmadan insan aglı tərəfindən təsdiq olunması,heç də elmə və əqlə zidd olan bir şey deyil.Əksinə AGLIN  özünəməxsus qabiliyyətlərindəndir ki,hiss orqanlarının və təcrübi elmlərin varlıgını isbat edə bilmədiyi həqiqətləri , xüsusi bir şəkildə aşkar edib sabit etsin.Lakin insan aglının qəbul etdiyi həqiqətləri də iki qismə bölmək olar;zehn vasitəsi ilə təsəvvür oluna bilən və təsəvvür olması mümkün olmayan varlıqlar. Bir varlıgın insan zehnində təsəvvür olunması da iki cür mümkündür;ya o həqiqət haqqında bilgimiz hiss orqanları vasitəsi ilə , və ya təcrübi elmlərin sınaqları nəticəsində hasil olur,ya da ki ,təcrübi elmlərə və hiss orqanlarına  ehtiyac olmadan əqlin müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərməsi  nəticəsində mümkün olur.Aglın fəaliyyəti olan təfəkkürlə insan müxtəlif mərhələlər aşıb, bir çox şeylərin varlıgı barəsində qənaətbəxş nəticələrə vara bilər.Necə ki, fəlsəfə bu işi görməklə təcrübi elmlərin çata bilmədiyi həqiqətlərə yetışə bilmişdir.Ona görə də fəlsəfənin öyrəndiyi sahələr elmin tədqiq etdiyi sahələrdən həmişə fərqli olmuş və təcrubi elmlərin qəbul etmədiyi şeylərin varlıgını dəlillərlə isbat edib qəbul etmişdir.Elə buna görə də alimlər elmi dəlillərlə , fəlsəfi və əqli dəlilləri bir bilməmiş , onların sabit etdiyi həqiqətləri də bir-birindən fərqli bilmişlər.Beləliklə,varlıqları və onların xüsusiyyətlərini hissi idrak və təcrübi elmlərin bilgiləri ilə məhdudlaşdırmaq varlıq haqqında heç bir məlumatı olmamaq və yaxud agılsızlıqdan başqa bir şey deyildir.Çünki hissi idrak və təcrübi elmlər varlıqların yalnız bir üzünü bəyan edir.Hiss orqanları yalnız görülən ,duyulan, toxunulan,eşidilən şeyləri, təcrübi elmlər də yalnız sınaqdan keçə bilən şeyləri təsdiq edə bilər.Əyər bununla kifayətlənsək  o zaman varlıgın çox cüzi bir hissəsindən xəbərdar olmuş olarıq.Lakin mərifət və elm yalnız bunlarla hasil olmaz.Mərifətin insanda hasil olması üçün qeyri daha iki yol vardır;əql və qəlb yolu.Bu iki yol vasitəsi ilə insan çox böyük mərifətlərə yiyələnə bilər.Bu iki mərifət yolu özləri də məxsus qollara ayrılır.Yəni hər ikisinin şöbələri və dərəcələri vardır.Allahı tanımaq və təsdiq etmək də əqlin və qəlbin mərifətlərindən hesab olunur.Hiss orqanları ilə elmi dəlillər də Allahı tanımaqda aglın vasitələrindən biri ola bilər.Bizim mövzumuz əqlin Allahı idrak etməsi barəsindədir və onun keyfiyyət və xüsusiyyətlərindən danışmalıyıq.Əvvəlcə bilməliyik ki,əqlin Allahı tanımasında onun müstəqil olması kifayət edərmi və əql bu sahədə müstəqil hərəkət edərsə hansı nəticələrə vara bilər? Burada məsələni iki cür ələ almaq lazımdır.Əyər  aglın Allahı dərk etməsindən məqsəd  onun var olmasıniı təsdiq edib,vucudundan əminlik hasil etməkdirsə , o zaman əqlin kifayətedici dəlilləri bunu tam isbat etməyə qadirdir.Yox əyər əqlin dərk etməsindən məqsəd onun zatının mahiyyətinin bilinməsi və zehn vasitəsi ilə təsəvvür olunması olarsa, onda agıl bu işi görməkdə naqisdir və heç vaxt belə bir idrak insan üçün hasil ola bilməz.
    Tohid əqidəsində tarix boyunca yaranan ixtilafların çoxu da elə bu səbəbdən meydana gəlmişdir.İnsanlar yaradanı tanımagı onu təsəvvür etmək kimi başa düşmüş və onu zehninin məhsuluna çevirmişdir.Bu naqis yanaşmanın nəticəsində Allah insanlar tərəfindən düzgün dərk edilməmiş və müxtəlif mövcudlara bənzədilərək məxluqatla eyniləşdirilmişdir.Bu da tarixdə çoxallahlıq, bütpərəstlik və müxtəlif göy cisimlərinin tanrılaşdırılması inanclarının yayılmasına rəvac vermişdir. Bu zehnin Allahı idrak etmədə böyük bir xətasıdır. Bu xəta nəticəsində insanlar Allahı cisim kimi təsəvvür etmiş,və zehnindəkilərinin Allah olmayıb onların zehninin məhsulu oldugunu anlamamışlar.İnsan həqiqətdə onun və zehninin Allahın məxluqu oldugunu bildiyi halda ,Allahın yaratdıgı bir şeylə özünə bir tanrı yaratmış və onun həqiqətdəki Allah olduguna etiqad etmişdir.Beləliklə, insanlar Allahı tanımaq əvəzinə zehnlərində Allahı yaratmış və özlərinin xəlq etdiklərinə tapınmışlar.
 İnsan əqli niyə bu xətaya yol vermişdir? niyə bəşəriyyət həyatın müxtəlif sahələrində böyük nəaliyyətlərə sahib oldugu halda dini etiqad və Allahpərəstlik sahəsində belə böyük xətalara  yol vermişdir?
    Bu sualın cavabını tapmaq ücün əvvəlcə dini və qeybi həqiqətlərə mərifət hasil etməkdə insan aglının hansı həddə qədər çata biləcəyini anlamaq lazımdır. Agıl insan içərisində Allah tərəfindən qoyulmuş bir nemət olub, işi də Allahı tanımaq olmasına baxmayaraq,Allahı tanımaqda sərhədsiz deyildir.Agıl bu yolda xətalardan ,sapmalardan qorunmaq, iştibah və çaşqınlıga düşməməkdən ötrü digər bir hıdayətçiyə ehtiyacı vardır.Bu hidayətçi xüsusi bir bilgi ilə əqlə yol göstərməli və onu azmaqdan qorumalıdır.Bu elə bir qeybi bilgidir ki, heç bir idrak vasitəsi ilə insanın onu ələ gətirməsi mumkün deyildir.Həmin qeybi bilgi vəhydir ki,Allah öz peygəmbərlərinin vasitəsi ilə insanların əqlini işıqlandırmaq üçün bəşəriyyətə rəhmət olaraq göndərilmişdir.
  Deməli əql Allahi tanımada və tohidə saglam yiyələnməkdə qeybi bilgi olan vəhyə söykənərsə bu xətalardan hifz oluna bilər. Çünki vəhy və onun verildiyi şəxs məsumdur.Məsumun bilgisi məhz ALLAHDAN qaynaqlanır.Məsunun Allahın zatı haqqında bilgisi də Allahın ona bəyan etdiyi qədərdir.Deməli, Allahın zatı haqqında ən saglam və xətasız bilgi məsumun bilgisidir.Çünki bu bilgi nəzəriyyə ,fikir və əqli bir mülahizə deyildir, tam vaqeiyyətin özüdür.Amma əqlin müstəqil fəaliyyəti isə həqiqət və reallıqlar haqqında pərdəarxası mülahizələrdən ibarətdir.Bu mulahizələr həqiqətin özü deyil, bəlkə  həqiqət haqqındakı təsəvvürlərin bəyanıdır.
   Vəhy vasitəsi ilə bəyan olunan həqiqətlər və məsumların bilgisi mulahizə və təsəvvür deyil ,eyni ilə həqiqətin oldugu kimi izahıdır.Vəhylə və məsumun dili ilə bəyan olunmuş həqiqətlər də bəşərin dərk edə biləcəyi həddə qədər izah edilmiş,qavraya bilməyəcəyimiz şeylərə görə də mukəlləf edilməmişik.
   Vəhyin yeganə mənbəyi olan Qurani-Kərimə baxsaq orada olan dəvətlərin əksəriyyətinin düşünmək və təfəkkür etmək haqqında oldugunu görərik. Quranın müxtəlif surələrində muxtəlif mövzular barəsində insanlar  təfəkkürə dəvət olunur.Lakin bu dəvətlərin mahiyyətinə diqqət yetirsək görərik ki, Allaha dogru çagırarkən Quran insnların diqqətini ayə və nişanələr üzərinə yönəldir.Quranın  heç bir ayəsində Allhın zatı barəsində  düşünməyə dəvət olunmur.
   Məsumların tohid haqqındakı bəyanatlarında da Allahın zatı haqqında təfəkkürdən çəkindirilmiş, Allahı tanımada ayə və nişanələrə müraciət etməyə dəvət olunmuşdur. Deməli əql Allahı idrak etmədə qeybi bilgilərdən yaralanmalı və onun təyin etdiyi çərçivədə düşünməlidir.Bu əql üçün bir məhdudiyyət deyil ,əksinə sərhədi aşıb tamamilə azmasından qorunması üçün çox vacibdir.
  Beləliklə ,Allahın zatının əql üçün olunmazlıgının səbəblərinin məsumdan gələn bəyanatlarda necə izah olunmasına diqqət edək;
     həzrət Əli nəhcul bəlagədə ALLAHIN vəsf olunması vəzatının dərk edilməsinin mümkünsüzlüyünü belə izah etmişdir:
الحمد لله   الذی انحسرت الاوصاف عن کنه معرفته  و ردعت عظمته العقول  فلم تجد مساغا الی بلوغ غایه ملکوته
" həmd olsun  o ALLAHA ki , bütün vəsflər onun zatının həqiqətini bəyan etməkdən acizdirlər.Onun əzəməti agılları rədd etmişdir. Belə ki onun mələkutunun nəhayətinə çatmaga yol tapmazlar"
   Burada həzrət bəyan edir ki,Allahın zatı ona görə dərk olunmur ki , o vəsfə sıgmayacaq qədər böyükdür.Əqlin işi bir şeyi tanımlıyarkən onun əlamətlərini, keyfiyyət və sifətlərini bəyan etməkdir.Bir şeyin mahiyyəti bilinmədən də onun əlamət vəsifətlərini açıqlamaq qeyri-mümkündür.Allahın zatı bir həqiqətdir lakin vəsf olunmayacaq bir həqiqətdir.Çünki  heç bir vəsf onu layiq oldugu qədərincə tanımlaya bilməz.Çünki bizim vəsfimiz bilgimiz və mərifətimiz qədərincədir və yalnız məxluqa şamil olur.Bizim zehnimizdə təsəvvür etdiyimiz sifətlərlə Allahı vəsf etdiyimiz zaman ,zehnimiz qədərində onu vəsf etmiş oluruq.Yəni zehnimizdə düşündüyümüz elm,qüdrət, həyat , görmə, eşitmə kimi sifətlərlə Allahı vəsf etdikdə zehnimizin bu sifətlərdən dərk etdiyi mənabı Allahın zatına nisbət vermiş oluruq.Allahın zatı isə bu naqis vəsfdən pak və münəzzəhdir.
Təsəvvürümüzə gələn elə bir sifət yoxdur ki, onun bir həddi və sərhədi olmamış olsun.Məhdud bir şeylə də Allahı necə vəsf etmək olar?! Bir halda ki onun zatının naməhdud oldugunu deyirik. Onun zatının əzəməti bizim agıllarımızın dərkiyyatını rədd edib bizə tərəf qaytarmış və zatına dogru irəliləmək üçün bir yol qoymamışdır.
 Sonra həzrət buyurur:
هو الله الحق المبین احق و ابین مما تری  العیون
"O haqq  olan  və aşkar olan Allahdır.Gözlərin onu görə bilməyəcəyi qədər aşkar və aydındır".
    Burda həzrət Allahın inkar olunmayacaq qədər aşkar və yaxın oldugunu bəyan edir.Yəni Allah elə bir həqiqətdir ki , onu tanımaq üçün zehni təsəvvürlərə ehtiyac yoxdur.O həm zehnin təsəvvur edə bilməyəcəyi qədər məqul həm də gözün görməyəcəyi qədər aşkardır.Zehində təsəvvür olunan və gözlə görulə bilən şeylərdə bir zati naqislik var.Onların naqisliyi məkan və zamana   möhtac olmalarıdır. Onların təsəvvür olunan və gözlə görülə bilən olması da bu ehtiyaclarına görədir.Yəni onların MƏKAN VƏ ZAMAN İÇİNDƏ OLMALARI ONLARI TƏSƏVVÜR EDİLƏN GÖRULƏ BİLƏN ETMİŞDİR. Allah isə məkan və zaman əhatəsində deyil ki,gözümüzlə əhatələnmiş və sərhədlənmiş olsun.
  Sonra buyurur;
لم تبلغه العقول بتحدید فیکون  مشبها و لم تقع علیه  الاوحام بتقدیر فیکون  ممثلا
"Əqllər onun üçün bir hədd müəyyən edə bilməzlər taki, oxşarı olsun . Təsəvvür və xəyallar onun üçün bir qədər müəyyən edə bilməzlər ta ki,forması və şəkli olsun".
   Burada həzrət anladır kiəsi ilə dit,  əql vasitəsi ilə dərk olunan hər bir şeyin  müəyyən bir həddi olmalıdır.Əyər əql bir şey üçün hədd və qədər müəyyən etməsə onu təsəvvür edə bilməz.ONA GÖRƏ DƏ ZEHNİN  dərk etdiyi bütün şeylərin bir ortaq və müştərək cəhətləri vardır, bu da hamısının müəyyən bir çərçivədə düşünülməsidir.Bu zaman əşyalar nə qədr böyük olsalar da təsəvvür aləmində hamısı zehnin əhatəsində olur.Yəni zehn bütün mövcudatı öz təyin etdiyi həddə daxil edib təsəvvür edə bilir.
   Əyər zehnimiz Allahı da təsəvvür edə bilsə gərək həmin hədd içərisində təsəvvür etsin ki,bu da Allahı başqa varlıqlara bənzətməkdir. Quran isə bunu inkar edərək belə buyurur;
"Ona bənzər heç bir şey yoxdur"
     İkinci bir tərəfdən bir şeyi  qədərləndirmək onu müəyyən bir şəkil və formaya salıb təsəvvür etmək deməkdir ki, şəkli və forması olan şey də cisimdir cismin xüsusuyyətlərinə sahibdir.Cism olmaq da mütləq olaraq mürəkkəb olmanı yəni hissələrdəni tərkib tapmanı tələb edir.Hissələri olmadan cism mövcud ola bilməz. Bu da hər bir cismin yaranmış oldugunu isbat edir ki,Allah-təala da bu sifətdən uzaqdır, yaranmamışdır, əzəli və əbədi bir varlıqdır.
  Beləliklə bunlardan belə bir nəticə alırıq ki,əql özü müstəqil ALLAHI DƏRK ETMƏKDƏ naqisdir.AGIL ALLAHIN zatı barəsində hansı bir görüşə sahib olmaqda mutləq məsumdan qaynaqlanan bir bilgiyə söykənməlidir.Əks HALDA TOHİDƏ YETİŞMƏYİB ŞİRKƏ VƏ ZƏLALƏTƏ düçar olacaq.
    hidayətə tabe olanlara salam olsun!
(DADASH ƏLİBƏYLİ)

CƏMİYYƏTLƏRDƏ DİNİ ŞÜUR

Yer üzərində bəşərin xəlq olunmasından bu günə qədər elə bir dövr olmamışdır ki, cəmiyyətlər dinsiz və məzhəbsiz olsun.Cəmiyyətlərin tarixi keçmişinin tədqiq olunması nəticəsində əldə olunan dəlillər bunun açıq bir həqiqət oldugunu ortaya qoymuşdur.Bu din və məzhəbin cəmiyyətlə qırılmaz  bir baglılıgını subut edən dəlildir. Dinin cəmiyyətlə baglılıgının və bəşərin heç bir zaman dini inanclardan ayrı təsəvvür oluna bilməyəcəyinin səbəblərinə gəlincə isə deməliyik ki, din və məzhəb hissi bəşərin fitrəti ilə baglı olan bir məsələdir.Çünki hər bir insan dogularkən ,ilahi qüdrət əli ilə xəmiri din və məzhəb hissi ilə yogrulmuşdur.Fərdlər bir yerə toplaşaraq cəmiyyətləri formalaşdırdıgı üçün din və məzhəb hissi tarixin bütün zamanlarında bütün millət və ümmətlərdə mövcud olmuşdur.Qədim xalqların və millətlərin tarixini araşdırsaq görərik ki, ta qədim zamanlardan bəri elə bir xalq olmamışdır ki,məişəti və ictimai həyatları dini inancsız olsun.Tarixin müəyyən dövrlərində meydana gəlmiş materialist və antidini cərəyanların xalqların dini etiqadlarına qarşı apardıqları kəskin mübarizələr də onların dini inanc və etiqadlarını dəyişə bilməmiş və apardıqları təbligatlar əsalı bir təsir qoymamışdır.Deməli umumi şəkildə dini inanc və məzhəb hissi həmişə və hər cəmiyyətdə olmuşdur.Lakin bu dini etiqadların cəmiyyətlərdə necə və hansı keyfiyyətlərdə  yaşandıgına və öz dövrünün mədəniyyətlərinə nə dərəcədə təsir göstərdiyinə gəlincə isə deməliyik ki,bu tarixin müxtəlif dövrlərində müxtəlif cür olmuşdur. Elə döbrlər olmuşdur ki, dini inanclar və dəyərlər cəmiyyətin həyat tərzinə və məişətinə  son dərəcə təsirli olmuş və insanlar öz həyatlarını ilahi dəyərlər və qanunlar çərçivəsində yaşamaga vicdani bir vəzifə kimi baxmışlar.Onların bu cür həyata ,yəni dinin onlar üçün müəyyən etdiyi həyata meyl etmələri, dünya və axirət həyatında səadət və xoşbəxtliyə yetişmələrinin yalnız bu həyata baglı oldugunu anlamaları ilə əlaqadardır.
    Bəzi dövrlər də olmuşdur ki,insanlar dini etiqadları düzgün şəkildə anlaya bilməmiş, bu inanclara  xürafat, cəhalət və köhnəfikirlik kimi baxmışlar.İnsanların dini etiqad və dəyərlərə xürafat və əfsanə kimi  yanaşmalarının bir neçə səbəbləri vardır.Onu da qeyd etmək lazımdır ki,sadalayacagimiz səbəblər bu gün də öz aktuallıgını qoruyub saxlayır və məzhəbi inanclar baxımından cəmiyyətdə şoxlu suallar və problemlər meydana gətirmişdir.Bu amillərin ən əsası və qeydi mühümm olanı cəmiyyətin dini etiqad və dəyərlər barəsində elmi məlumatlarının həddən artıq aşagı səviyyədə olmasıdır.Əksər cəmiyyətlərdə insanların din haqqındakı bilgi və təsəvvürləri  ən ibtidai mərhələdən də aşagıdır.bu da dini etiqadla baglı olan müxtəlif mövzuların insanlar tərəfindən düzgün şəkildə anlaşılmayıb qavranılmamasına səbəb olmuşdur.Nəticədə insanlar etiqadda cox mühümm olan bir məsələni çox primitiv olaraq dərk edir və uca , ülvi dəyərlərə çox cılız şəkildə yanaşırlar.Digər bir tərəfdən də  dini təbligat və maarifləndirmənin özündə  metod və uslubun düzgün seçilməməsi, kor-koranə təqlidçilik, özündən qabaqkı məktəblərin metodlarına qeyd-şərtsiz uymaq kimi səbəblər də insanların dini  maarifi layiqincə ələ gətirə bilmələrinə əngəl olur.İnsanlar isə elmi və əqli dəlillər,məntiqə uygun izahatlarla dini həqiqətlərə yiyələnmədikdə tədricən ,başdan ayaga elm və hikmətlə əhatələnmiş vəhy məktəbinə,xürafar və cəhalətin,özündə heç bir məna daşımayan əfsanələrin ,nagıl və dastanların yol ntapmasına şərait yaranır.Nəticədə ilahi müəssisəyə qarşı daim məqsədyönlü mübarizə aparan iblis və onun dostları bu mərifət boşlugundan sui-istifadə edərək, cəmiyyəti əsl elmi həqiqət və dəyərlərdən azdıraraq həmin xurafat və mövhumatlara dogru istiqamətləndirir.
     Elə bu səbəblərin nəticəsi olmuşdur ki,19-cu əsrin sonları və 20-ci əsrin əvvəllərində bir çox elm adamları, təmnqidçilər,mütəfəkkirlər cəmiyyətin dini təbəqəsinə qarşı mübarizə aparmış onları xurafat və cəhaləti yaymaqda , tərəqqi və mədəniyyətin inkişafına əngəl olmaqda gunahlandımışlar.Lakin bəzi üzdəniraq tənqidçilər isə yanlış olaraq nadanlıq və xurafatın köklərini dinin özündən zənn edərək daha dərinə getmiş  və tənqid hədəfini  dinin və şəriət hökümlərinin özünə dogru yönəltmiş ,dini etiqadları elm , maarif və mədəniyyətin qarşısında bir sədd kimi dəyərləndirmişlər.Buna misal olaraq 19-cu əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli simalarından biri olan məşhur dramaturq Mirzə Fətəli Axundovu göstərmək olar.O, fəsəfi və bədii əsərlərində islami dəyərləri şiddətli tənqid atəşinə tutaraq dini puç və əfsanə hesab etmişdir. Allahsız bir mövqe tutan AXUNDOV təkcə tənqidlə kifayətlənməmiş ALLAHI, İSLAM DİNİNİ, İLAHİ PEYGƏMBƏRLƏRİ O CUMLƏDƏN  HƏZRƏTİ MUHƏMMƏD(S)İ TƏHQİRAMİZ İFADƏLKƏRLƏ LƏKƏLƏMƏYƏ ÇALIŞMIŞ VƏ BU MÖVQEYİNDƏ ƏXLAQDANKƏNAR MÜNASİBƏTLƏR GÖSTƏRMİŞDİR
Müəyyən qədər dini bilgisi və düzgün təfəkkür qabiliyyəti olan hər bir şəxs bunu gözəl bilir ki ,din və şəriət heç vaxt elm və tərəqqinin qarşısını almamışdır.Çünki ilahi dərgahdan göndərilmiş peygəmbərlərin həyat mübarizəsi bunu aydın şəkildə göstərir ki,onlar təbligatlarında insanları daim elm və maarifə dogru səsləmiş, ALLAHIN onlara bəxş etdiyi azad düşüncə qabiliyyətindən layiqincə istifadə etməyə rəgbətləndirmişdir.Sonuncu peygəmbərimizə nazil olmuş ilahi kitab Qurani-kərim, bu gün əlimizdədir.Əyər biz quranın əhatə etdiyi etiqadi bilgiləri, əxlaqi və elmi mövzuları diqqətlə nəzərdən keçirsək görərik ki,orada bəyan olunmuş bütün mətləblər elm və məntiqlə heç bir ziddiyyəti olmayib, əksinə saglam əqlin və məntiqin təsdiq etdiyi həqiqətlərdir.
Məsələn: Quranda haqqında danışılmış, axirət dünyası , qiyamət hadisəsi ,mələklər və ruh, qəza və qədər,səadət və bədbəxtlik kimi mövzular tam mənası ilə öz  elmi izahlarını tapmış həqiqətlərdir.Quran insanlara həqiqətləri elmi və əqli dəlillərlə qəbul etməyə çagıraraq buyurur:"Elmlə sənə həqiqəti bəyan olmamış şeyi qəbul etmə , həqiqətən onun haqqında qöz, qulaq və qəlbdən soruşulacaq"  
 Digər bir ayəsində Quran iki meyarı əldə əsas tutmagı tövsiyyə edir.Onlardan birincisi, haqqında yəqinliyə yetişmədən zənn və gümana sıgınaraq bir şeyə etiqad etməmək, digəri isə öz ata və babalarının həyat tərzinə uyaraq kor-koranə tabe olmaqdan uzaq olmaqdır.Allah azgınlıga düşüb  bütlərə sitayiş edən cahil insanların bu inanclarının səbəblərini  bu iki amil ilə baglayaraq belə buyurur:"Onlar Allahın bəndələri olan mələkləri qadın hesab edirlər.Görəsən onlar mələklərin yaradılışına şahiddirlərmi? Onların şəhadəti yazılacaq və sual olunacaqlar.Onlar dedilər əyər Rəhman istəsəydi biz   onlara sitayiş etməzdik .Onların bu barədə heç bir elmləri yoxdur, onlar fəqət zənn edirlər... bəlkə onlar deyirlər; biz atalarımızı bir məzhəbə tapınmış gördük və onların yoluna uyduq."
  Göründüyü kimi,quranın özünün cəhalətlə, zənnə, gümana qapılmaqla və kor-koranə təqlidçiliklə mübarizə apardıgını bildiyimiz halda ,dinin və şəriət dəyərlərinin xurafat odugunu ,elm və maarifə əngəl oldugunu nece iddia etmək olar.   Halbuki,əksər elmi kəşf və nəaliyyətlərin əsrlər öncə Quranda və əhli-beyt imamlarının hikmətli kəlamlarında möcüzəvi bir şəkildə bildirilməsi açıq- aydın    bir reallıqdır.Quran və əhli-beyt məktəbinin elm və hikmətlə dolu oldugunu  bildiyimiz halda cəmiyyətdə dinin qədim əfsanələr, xurafatlar kimi tanınması çox təssufedici haldır.
  Deməli tarixdə baş verən böyük səhvlər təkrar olunmasın deyə bu gün cəmiyyətimizdə dini maarifi yaymaq üçün islahatlara ehtiyac vardır.O islahatlardan birincisi dini mənbələrə elm və hikmət adı ilə daxil olmuş  çoxlu nagılların ,əfsanələrin,cəfəngiyyatların təlim və təbliginə qarşı elmi və əqli metodlarla mübarizə aparmaq lazımdır.Çünki bu xurafatların din adı ilə islami qaynaqlara daxil olması tarixdə baş vermiş bir sıra xəyanətlərlə baglıdır.Çox uzun bir dövr əhatəsində quran həqiqətlərinin  təlimi və təbligi  o zamankı hakimlər tərəfindən düşünülmüş şəkildə  ƏHLİ-BEYT imamlarından uzaq salındıgına görə müxtəlif gülünc və məgzsiz dastanların dini mənbələrə yol tapmasına səbəb oldu.Hətta yəhudi və xristian numayəndələrinin bu boşluqdan istifadə edərək Tövratdakı sonradan uydurulmuş  agıl və düşüncəyə zidd olan əfsanələri musəlmanlar arasında yaydıqları və bunu muxtelif vasitələrlə peygəmbərimizə aid etdikləri tarixi faktlarla sübuta yetirilmişdir.Bütün bunlar da zaman-zaman yıgılıaraq cəmiyyətdə uydurulmuş, qondarma bir dini anlayışın meydana gəlməsinə gətirib çıxarmışdır.Buna görə də peygəmbərimiz özündən sonra belə xurafatların meydana gələcəyini bildiyi üçün , ona istinad edilən hədislərin QURANLA uygunlaşdırılmasını  tövsiyyə etmiş və quranın təsdiq etdiyi hedisləri qəbul etməyi sifariş etmişdi.Quranla ziddiyyet təşkil edən rəvayətlərin isə,onun tərəfindən söylənmədiyini , sadəcə onun adından uyduruldugunu qabaqcadan bildirmişdi.Buna görə də heç bir elmi dəlil ilə isbatı olmayan , agıl və məntiqlə də kəskin şəkildə müxalifət edən hədislər əslində quranla muxalifət etməkdədir.
  Peygəmbərlər haqqında uydurulan rəvayətləri bunlara misal göstərmək olar.
 Məsələn;daşın həzrət Musanın paltarlarını ogurlaması və həzrətin daşı qovması.Həzrəti Musanin bir yumruqla həzrət Əzrayılın gözünü vurub kor etməsi.həzrət Davudun başqasının arvadına vurulması  və onu hiylə ilə ələ keçirməsi. Sonuncu peygəmbərin içkini haram etməsi haqqında cəmiyyətimizdə ona aid edilən hədis də bu qəbildəndir.Həmin əsassız rəvayətə görə Allah rəsulu bir dəstə insanın şərab içdiyini gördüyü halda " nuş olsun" demiş , qayıtdıqdan sonra isə bir-biri ilə didişdiklərini görüb haram etmişdi.
  ƏHLİ-BEYT imamları haqda da belə rəvayətlər uydurulmuşdur.
   Məsələn; həzrəti ƏLİNİN yerin altına gedərək orada cinlərlə vuruşub onlara qalib gəlməsi. həzrəti huseyn və onun qardashi həzrəti Əbbasın aşura günü agla sıgmayacaq qədər çoxlu insanı qırması.İslamın bu böyuk qəhrəmanları haqqında yazılmış növhə və mərsiyyələrin şişirtmə və yalanılarla dolu olub əslində onların məqamlarına  layiq olmayan cəfəngiyyatlar olması. Buna İmam Huseynin düşmənin qarşısında zəlilanə bir şəkildə yalvararaq onlardan övladları üçün su istəməsini vəsf edən mərsiyyələri misal şəkmək olar. Fetris adlı mələyin yanmış qanadlarının imam HUSEYNİN  qoluna surtulməklə sagalması vəs. buna oxşar olan hədis və rəvayətləri saymaqla qurtarmaq mumkun deyil. Eyni zamanda etiqadi sahədə də uydurulmuş rəvayətlər də vardır ki , heç bir məntiqi əsası yoxdur.
 Məsələn;Peygəmbərdən rəvayət olundugu iddia olunan ,təbiətdə qiş və yayın baş verməsinin bir əjdahanın ildə iki dəfə tənəffus etməsi nəticəsində baş verməsini söyləyən rəvayət, yer kürəsinin bir öküz üzərində , öküzün bir balıq üzərində balıgın da dəryada qərar tutdugunu söyləyən rəvayət.Merac səfəri zamanı həzrət Musanın ,həzrət Muhəmmədi namazların sayını azaltmaq üçün bir neçə dəfə Allahın huzuruna qaytarmasını söyləyən rəvayət və s.bu qəbildən olan hekayələrdir.
  Eyni zamanda peygəmbərimizin və əhli-beyt imamlarının şəxsləri haqqında şişirdilmiş rəvayətlər də vardır ki,bunlar insanları bu şəxsiyyətlərin dəvətlərindən, bəyan etdikləri elmi həqiqətlərdən yayındıraraq onların öz şəxslərinə nəzərləri yönəltmiş,nəticədə çoxlu dastanlar ,əfsanələr o böyuk şəxslərə aid edilmişdir.Bu böyuk bəla bu gün cəmiyyətin ruhani təbəqəsini də bürüdüyü üçün, onlar ƏHLİ-BEYT İMAMLARININ ELMİ HƏQİQƏTLƏRİNİ YAYMAQ VƏ ONLARIN DƏVƏT ETDİYİ DƏYƏRLƏR HAQQINDA DÜŞÜNDÜRMƏKDƏNSƏ, ONILARIN ŞƏXSLƏRİ HAQQINDA ŞİŞİRDİLMİŞ RƏVAYƏTLƏRİ TƏBLİG ETMƏKLƏ MƏŞGULDURLAR.
  Buna görə də 19-cu əsr ədəbiyyatında ən çox tənqid hədəfinə çevrilən sahənin din və ruhaniyyət olmasının gunahını təkcə tənqidçilərin münkirliyində deyil, həm də ruhaniyyətin cəhalət və xurafatı təblig etməsində axtarmalıyıq.Bizim əsas məqsədimiz tənqidçinin hansı niyyətdə olmasını aramaq deyil,onu tənqid etdiyi mövzunun nə dərəcə haqq vəya batil olmasını  araşdırmaq olmalıdır.
 Çünki tənqiçilər arasında  dini mövzuları düzgün şəkildə anlayan insanlar da olmuşdur ki,onlar dinlə deyil , dini öz bildikləri kimi xurafi şeylərlə saxtalaşdıran ruhanilərlə mübarızə aparmışlar. Böyük ədib Firudib bəy Köçərli bu mətləbə işarə edərək yazırdı; "Bizim ruhanilərin başlıca qüsuru onların cahilliyində və məhdud düşüncələrindədir.Ruhanilərin əksəriyyətinin əqidəsinə və anlayışına görə ,dinin mənası yalnız zahiri xarakter daşıyan bəzi dini ayinlərin ıcrasındadır;dinin daxili mənası ,onun əsas məgzi,əxlaq təlimi isə ya mollaların özlərinin başa düşməməsi,ya da şüurlu şəkildə nəzərdən qaçırılır."
   Lakin bu günki ruhaniyyət bu səhvləri etməməlidir.Quranın nidasına tabe olaraq etiqadi sahədə hər-hansı bir mövzunu kor-koranə deyil, elmi əsaslarla qəbul etməli , başa düşmədiyi  həqiqətinə varmadıgı bir nəzəri  qəbul etməməlidir.Çünki bəzi mövzular var ki , insan onu qəbul etməkdə özünü məsul bilərək kor-koranə qəbul edir.Hər şeydən öncə bunu bilməliyik ki Allah bizə agıl və azad düşüncə qabiliyyəti vermişdir.Agıl bizim vucudumuzda ilahi bir dəlil oldugu üçün agılla düşünüb anlaya biləcəyimiz sheylər qarşısında məsuliyyət daşıyırıq.
 Əyər bu günki cəmiyyətimizdə hər bir ruhani bu məntiq üzərində hərəkət etsə ,onda cəmiyyətdə düzgün dini təfəkkürə sahib olan insanlar tez yetişəcək.
(DADASH ƏLİBƏYLİ)

IMAM RIZANIN EHLI-BEYT HAQQINDA EHLI-SUNNE ALIMLERI ILE MUZAKIRESI

seçkin Qullar haqqındakı sözləri

İraq və Xorasan alimlərindən bir qrup Me'mun'un məclisində toplanmış idi, Hz. Riza aleyhissələm də iclasa qatılınca, Memun məclisdə olan alimlərə: "Sonra da kitabı, qullarımızdan şeçtiklerimizə miras etdik. " ayəsinin mənasını mənə söyləyin.'' dedi.

Üləma:  "Allah, bu ayədən bütün ümməti nəzərdə tutmuşdur."

Memun:"ya Əbəl- Həsən, sən nə söyləyirsən?"

İmam əleyhi's-selam:"Ben onların dediyi şəkildə demirəm. Mən deyirəm ki, Allah Təala, bu ayədən Peyğəmbərin pak Əhli Beytini nəzərdə tutmuşdur."

Memin: "Allah, necə ümməti deyil də tək Əhli Beyti nəzərdə tutmuşdur."

İmam aleyhissələm: "Əgər Allah Təala ümməti nəzərdə tutmuş olsaydı o zaman bütün ümmət mütləq cənnətə daxil olardı. Allah Təala adı çəkilən ayənin ardından belə buyurur:

"Artıq onlardan kimi öz nəfsinə zülm edər, kimi orta bir yoldadır (münasib hərəkət edər), kimi də Allahın icazəsiylə xeyrlərdə yarışar. İşdə bu, çox böyük lütf və lütfkarlıqdır."

Daha sonra hamısına cənnət vəd edib belə buyurmuşdur: "Adn cənnətləri (onlarındır); oraya girərlər. " Buna görə, ayədə söz mövzusu olan miras Rəsulullahın pak Əhli Beytinə məxsusdur; başqalarına deyil. Bunlar o kəslərdir ki, Allah onların xüsusiyyətində belə buyurmuşdur:

"Ancaq və ancaq Allah, siz Əhli Beytdən hər növ çirkinliyi (günah və çirkinliyi) aradan qaldırmaq və sizi tərtəmiz etmək istər. " Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih də onların haqqında belə buyurmuşdur: "Mən özümdən sonra sizin aranızda iki qiymətli şey buraxıram: Biri Allahın kitabı, digəri isə itretim olan Əhli Beytim. Bunlar hovuzun (Kövsərin) başında mənimlə görüşənə qədər əsla bir-birlərindən ayrılmazlar. Məndən sonra onlara necə davranacağınıza diqqət yetirin. Ey insanlar, onlara bir şey öyrətməyə cəhd etməyin. Çünki onlar sizdən daha alimdirlər."

Üləma: "Ya əbəl- Həsən, İtretdən məqsəd  Əhli Beytimdir,  yoxsa başqasıdırmı?"

İmam aleyhissələm: "Bəli, İtretdən məqsəd Aldır. (Əhli Beytdir)."

Üləma: Resulullahsalla'llahu əleyhi və alihdən belə bir hədis nəql edilmişdir:

"Ümmətim Alimdir" və  səhabələr də inkar edilməyəcək müstefiz rəvayətlərlə, "Məhəmmədin ali, onun ümmətidir." demişlər."

İmam aleyhissələm: "Söyləyin baxaq, sədəqə Ali Məhəmmədə haramdırmı, yoxsa halalmı?"

Üləma: "Bəli haramdır."

İmam aleyhissələm: "Elə isə sədəqə bütün ümmətə də haramdırmı?"

Üləma: "Xeyr, haram deyil."

İmam aleyhissələm: İşdə bu, Al və ümmət arasındakı fərqdir. Təəssüflər olsun sizə, sizi hara aparırlar? Zikrdən (Qurandan) üzmü çevirdiniz, yoxsa azğın bir qövmsünüzmü? Rəvayətin, açıqca seçmələr və hidayət olanlar haqqında olub  başqaları haqqında olmadığını bilmirsinizmi?"

Üləma: "Ya Əbəl- Həsən, bu sözün dəlili nədir?"

İmam aleyhissələm: Bu ayə: "And olsun biz Nuhu və İbrahimi (elçi olaraq) göndərdik, peyğəmbərliyi və kitabı onların soylarında qərar verdik. Elə ikən, içlərində hidayəti qəbul edənlər vardır, bir çoxu da fasiq olanlardır. " Beləliklə peyğəmbərlik və kitab mirası, hidayəti qəbul edənlərə keçdi, fasiqlərə deyil. Nuhun, Rəbbindən belə bir istəkdə oldugunu bilmirsinizmi? "Dedi ki: Rəbbim şübhəsiz mənim oğulum ailəmdəndir və sənin vədin də doğrusu haqqdır. " Çünki Allah Təala Nuhun özünü və əhlini qurtaracağını vəd etmişdi. Rəbbi də cavabında belə buyurdu: "Ey Nuh, qətiyyən o sənin ailəndən deyil. Çünki o, saleh olmayan bir iş etmişdir. Elə isə haqqında məlumatın olmayan şeyi məndən istəmə. Həqiqətən mən, cahillərdən olmayasın deyə sənə öyüd verirəm. "

Memin: "Allah, İtreti (Əhli Beyti), digər insanlardan üstün etmişmi?"

İmam aleyhissələm: "Bəli, Allah İtreti, Quranın inkar edilməyəcək qəti ayələrində başqalarından üstün etmişdir."

Memin: "Quranın harasında?"

İmam aleyhissələm: Quranın bu ayəsində: "Gerçək budur ki Allah, Adəmi, Nuhu, İbrahim alini (soyunu) və İmran alini aləmlər üzərinə seçdi. Onlar bir-birlərindən törəmə bir nəsildir. Allah eşidən və biləndir. " Digər bir ayədə də belə buyurmuşdur: "Yoxsa onlar, Allahın fəzlindən verdiyi şeylər üçün insanlara (Peyğəmbər ailəsinə) həsədmi edirlər? Doğrusu biz İbrahim alinə (soyuna) kitabı, hikməti verdik və onlara böyük bir mülk də verdik. "

Daha sonra bu ayənin ardından möminlərə xitab olaraq belə buyurmuşdur:

"Ey iman edənlər, Allaha itaət edin, Peyğəmbərə və sizdən olan ulü'l-emre də itaət edin. "

Yəni Allahın, kitab və hikməti miras olaraq verdiyi kəslərə itaət edin. (Amma bəziləri) Bu iki mirasdan ötəri onlara həsəd etdilər. Necə ki üstdəki ayədə belə keçdi:

"Yoxsa onlar, Allahın fəzlindən verdiyi şeylər üçün insanlara həsədmi edirlər? Doğrusu biz İbrahim əlinə (soyuna)  kitabı və hikməti verdik və onlara böyük bir mülk də verdik." Bu ayədə seçmə və pak insanlara itaət nəzərdə tutulmuşdur. Burada mülkdən məqsəd onlara itaət etməkdir."

Üləma: "Allah Təala Quranda seçkin insanları açıqlamışmı?"

İmam aleyhissələm: "Bəli, batininə əlavə olaraq zahirde də Quranın on iki yerində açıqca bəyan etmişdir."

Birinci ayə budur: "(Əvvəlcə) Ən yaxın qohumlarını qorxut. " Allah Təalanın bu ayədə Peyğəmbərin Əlini nəzərdə tutması (onlar üçün) gözəl bir mövqe, böyük bir fəzilət və uca bir şərəfdir. İşdə bu (on iki ayədən) birincisidir.

İkinci ayə də budur: "Ey Əhli Beyt, həqiqətən Allah sizdən hər növ pisliyi (günah və çirkinliyi) aradan qaldırmaq və sizi tərtəmiz etmək istər. " Bu da heç bir qatı düşmənin də dahi inkar etmədiyi bir fəzilətdir.

Üçüncüsü də budur: Allah Təala, yaratdıqlarından tərtəmiz olanları ayırdığında, Mübahele ayəsində Peyğəmbərinə belə əmr etdi: "(Ey Məhəmməd) De ki: Gəlin, oğullarımızı və oğullarınızı, qadınlarımızı və qadınlarınızı, özümüzü və özünüzü çağıraq, sonra da dua edək və Allahın lənətini yalan danışmaqda olanların üstünə edək. " Peyğəmbər sallallahu əleyhi və alih bu ayənin düsturu lazımınca Əli, Həsən, Hüseyn və Fatiməni (aleyhimussalam) Mədinənin çölünə çıxardı və onları özü kimi qəbul etdi. Ayədə keçən "özümüz" və "özünüz"dən məqsədin nə olduğunu bilirsinizmi?

Üləma: "Allah, onunla Peyğəmbərin özünü nəzərdə tutmuşdur."

İmam (ə.s): Xeyr Yanıldınız. Çünki Allah onunla Əli aleyhissələmi nəzərdə tutmuşdur. Buna dəlil də Peyğəmbərin sallallahu əleyhi və alih buyurduğu bu sözdür: "Ya, bəni Vəliyə qəbiləsi bundan imtina edəcəklər və yaxud özüm kimi olan bir adamı onlara (etiraz etmək üçün) göndərəcəyəm." Yəni Əli aleyhissələmi. İşdə bu heç bir kimsənin, önünə keçməyəcəyi bir xüsusiyyətdir; heç bir kimsənin ixtilaf etmədiyi bir üstünlükdür və daha əvvəl heç bir varlığın əldə edə bilmədiyi bir şərəfdir. Çünki Peyğəmbər, Əlinin nəfsini öz nəfsi kimi saymışdır. Bu da üçüncü ayədir.

Dördüncüsü də budur: Peyğəmbər sallallahu əleyhi və alih, Əhli Beytdən başqa bütün insanları, məsciddən çölə çıxardı (onların məscidə açılan evlərinin qapılarını bağladı). Bu vəziyyətə xalq və xüsusilə Abbas etiraz etdi. Abbas: "Ya Rəsulullah, niyə Əlini bıraxıb da bizi çölə çıxardın?" dediyində Hz. Rəsul belə buyurdular: "Mən onu buraxıb sizi çölə çıxarmadım.  Allah onu buraxdı və sizi çölə çıxardı." İşdə, Hz. Resulullahsalla'llahu əleyhi və alihin Əli əleyhissələmə buyurduğu: "Harun Musaya necə idisə sən də mənə eləsən." sözünün şərhi də budur.

Üləma: "Bu üstünlüyün Quranla nə əlaqəsi vardır?".

İmam (ə.s): "Bu mövzuda sizə Qurandan bir ayə gətirib oxuyacağam..

Üləma: "Gətir."

İmam (ə.s): o ayə budur: "Musaya və qardaşına, Misirdə qövmünüz üçün evlər hazırlayın və evlərinizi qiblə edin... deyə vəhy etdik. " Bu ayə Harunun Musanın nezdindəki mövqesini bəyan edir (Harun, Musanın qardaşı, köməkçisi və vəziri idi). Bu ayə yenə Əli aleyhissələmin, Hz. Peygamber salla'llahu əleyhi və alihin yanındakı mövqeyini də bəyan etməkdədir. Bununla birlikdə Peyğəmbərin bu buyruğunda da (Əhli Beytin üstünlüyü üçün) açıq-aşkar bir dəlil vardır: "Bu məscidə, Məhəmməd və Alı Məhəmməddən başqa heç bir kimsənin qüslsüz və aybaşı olaraq girməsi caiz deyil."

Üləma: "Bu növ izah və bəyan ancaq siz Rəsulullahın Əhli Beyti yanında tapılar." (Yəni bu növ şərhləri sizdən başqa kimsə bilməz və qəbul etməz.) dedilər.

İmam aleyhissələm belə buyurdular: "Bizim bu mövqemizi kim inkar edə bilər? Halbuki Hz. Rəsulullah (digər bir yerdə) belə buyurmuşdur: "Mən elmin şəhəriyəm, Əli də onun qapısıdır. Kim elm şəhərini istəsə, qapısından girməlidir." İzah və bəyan etdiyimiz şeylərdəki (mövcud olan) üstünlüyü, şərəfi, seçkinliyi və təmizliyi inadçı düşmənlərdən başqa heç kim inkar etməz. Bu nemətlərə qarşı Allahı Azze və Celleyə şükrlər olsun. Bu da dördüncüsüdür.

Beşinci ayə də budur: "Qohumlarının haqqını ver. "

Bu, Əziz və Cebbar olan Allahın, Əhli Beyti məxsus etdiyi bir xüsusiyyətdir. Allah Təala onları bütün ümmətdən seçkin etmişdir. Bu ayə Resulullah salla'llahu əleyhi və alihə endiyində Rəsulullah belə buyurdu: "Fatiməni yanıma çağırın." Fatimə gəldiyində Rəsulullah: "Ey Fatimə!" deyə buyurdu. Fatimə: "Buyurun ey Allahın Elçisi!" dedi. Rəsulullah: "Fədəki əldə etmək üçün nə at sürtülmüşdür və nə də dəvə. Buna görə Fədək mənə məxsusdur, digər müsəlmanlara məxsus deyil. Mən Allahın əmri üzərinə onu sənə bağışladım. Elə isə onu özün və övladın üçün götür." Bu da beşincisidir.

Altıncı ayə də budur: "Də ki: Sizdən, təbliğimə qarşılıq bir muzd istəmirəm, istəyim ancaq yaxınlarıma sevgi bəsləməyinizdir. .."

Bu, yalnız İslam Peyğəmbərinə məxsus olan bir xüsusiyyətdir, digər peyğəmbərlərə deyil. Yenə Əhli Beytə məxsus olan bir xüsusiyyətdir, digər kəslərə deyil. Bunun bəyanı budur ki, Allah Təala digər peyğəmbərlərdən bu sözü nəql edərkən, məsələn Nuh aleyhissələmdən belə nəql edir: "Ey qövmüm, mən sizdən buna qarşılıq bir mal istəmirəm. Mənim əcrim ancaq Allaha aiddir. Mən iman edənləri qovacaq da deyiləm; şübhə yox ki onlar, Rəblərinə qovuşacaqlar, lakin mən sizi, cahillik etməkdə olan bir qövm görürəm. "

Hud aleyhis sələmdən belə nəql edir: "Dedi ki: ...Ey qövmüm, mən bunun qarşılığında sizdən heç bir ödəniş istəmirəm. Mənim ruzim ancaq məni yaradana aiddir. Hələ ağıl etməyəcəksinizmi? "

Amma Allah Təala Rəsulullaha sallallahu əleyhi və alih belə buyurmuşdur: "De ki: Sizdən, təbliğimə qarşılıq bir ödəniş istəmirəm; istədiyim, ancaq yaxınlarıma sevgidir. "Allah Təala, onların qətiliklə dindən çıxmayacaqlarını və heç bir zaman pozğunluğa yönəlməyəcəklərini bildiyindən ötəri onların sevgisini və dostluğunu vacib etmişdir. Onları sevmənin vacib olmasının digər dəlili də budur: Əgər bir kimsə bir kimsəylə dost olar da qohumlarından bəzisi ona düşmən olsa (istər istəməz) qəlb salim qalmaz (o dostluq pozular). Allah Təala da Peyğəmbərin mübarək ürəyində heç bir möminə qarşı bir inciklik olmamasını istədiyi üçün Əhli Beytin sevgisini onlara vacib etdi. Kim bu vəzifəyə riayət edib, Rəsulullahı və Əhli Beytini sevsə, Rəsulullahın onu sevməməsi mümkün deyil. Amma kim bu vəzifəni tərk edər, ona əməl etməz və Peyğəmbərin Əhli Beytinə nifrət edərsə və düşmənlikdə olsa Hz. Rəsulullah da ona nifrət edər. Çünki o adam ilahi vaciblərden birini tərk etmişdir.

Bundan daha üstün bir fəzilət və bir şərəf vardırmı? Bu ayə: "De ki: sizdən təbliğimə qarşılıq heç bir muzd istəmirəm, istəyim ancaq yaxınlarıma sevgidir." nazil olduğunda, Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih səhabələri arasında ayağa qalxıb Allaha həmd u səna etdi və belə buyurdu: "Ey insanlar, Allah sizə bir vəzifə vacıb etmişdir, onu edərsinizmi?" Heç kim cavab vermədi. İkinci gün də ayağa qalxdı və eyni sözü təkrarladı. Yenə heç kim cavab vermədi. Üçüncü gün də ayağa qalxıb: "Ey insanlar, Allah sizə bir vəzifə vacib etmişdir, onu edərsinizmi?" deyə buyurunca yenə heç bir kimsə cavab vermədi. Bunun üzərinə: "Ey insanlar, bu vəzifə nə qızıl və nə də gümüş tələb edir; nə yiyilecektir və nə də içiləcək." buyurduğunda xalq: "Artıq nə buyurursunuzsa buyurun." dedilər. Bunun üzərinə Rəsulullah adı çəkilən ayəni onlara tilavət etdi. Onlar da: "Allahın istədiyi bu olsa, bunu edərik." dedilər. Amma onların çoxu, bu sözə bağlı qalmadılar.

Daha sonra İmam Rıza əleyhissələm belə buyurdular: Atam cəddimden, o da atalarından və onlar da Hüseyn ibni Əlidən belə rəvayət edər: "Mühacir və Ənsar, Rəsulullahın hüzuruna çatıb belə dedilər: "Ya Rəsulullah, həm sizin və həm də gələn qonaqların xərcləri olur. huzurunuzda bu (sizin səlahiyyətinizdə olan) mal və qanlarımızdır; bu barədə istədiyiniz şəkildə hökm verin. Çəkinmədən dilədiyiniz şeyi bağışlayın və dilədiyiniz şeyi buraxın." Allah Təala (onlara cavab olaraq) Ruh-ul Əmini göndərib belə buyurdu: "(Ey Məhəmməd,) Də ki Sizdən heç bir muzd istəmirəm, istəyim ancaq yaxınlarıma sevgi bəsləməyinizdir." Məndən sonra da qohumlarımı incitməyin."

Yığıncaqda olanların bəziləri çölə çıxdıqlarında belə dedilər: "Rəsulullah təklifimizi, özündən sonra yaxınlarına etina etməmiz üçün rədd etdi.  Bu, Peyğəmbərin (öz yanından uydurub) Allaha böhtanından başqa bir şey deyil." Əlbəttə çox ağır bir söz idi bu. Bunun üzərinə Allah Təala bu ayəsini endirdi: "Yoxsa, özü onu uydurdumu deyirlər? De ki: Əgər onu mən uydurdumsa, bu vəziyyətdə siz Allahdan mənə (gələcək) olan heç bir şeyə (qarşı) malik ola bilməzsiniz. O sizin, özü haqqında nə daşqınlıqlar etməkdə olduğunuzu daha yaxşı biləndir. Mənimlə sizin aranızda şahid olaraq O yetər. O, çox bağışlayan və çox əsirgəyəndir. " Peyğəmbər sallallahu əleyhi və alih onların arxasına birini göndərdi, gəldiklərində onlara: "Sizlər bir şeymi söylədiniz?" deyə buyurdular. Onlar  "Bəli, ya Rəsulullah, bizlərdən bəziləri bizim üçün xoş olmayan ağır bir söz söylədi." dedilər. Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih, nazil olan ayəsini onlara oxudu. Onlar (bunu eşidincə) şiddətli bir şəkildə ağladılar.

Daha sonra Allah Təala bu ayəsini nazil etdi: "Qullarından tövbəni qəbul edən və pislikləri bağışlayan və işləməkdə olduqlarınızı bilən Odur. " Bu da altıncısıdır.

Yeddinci ayə də budur: "Heç şübhəsiz, Allah və mələkləri Peyğəmbərə salavat edərlər. Ey iman edənlər, siz də ona salavat edin və tam bir təslimiyyətlə ona salam verin. "[22] Bunu düşmənlər də bilirlər ki, bu ayə nazil olduqdan sonra xalq: "Ya Rəsulullah, biz sənə salam verməyi bilirik, lakin salavat necə olar?" deyə soruşdular. Peyğəmbər sallallahu əleyhi və alih buyurdular ki, belə dəyin: "Allahumme salli ali Məhəmmədin və Ali  Məhəmməd, kema salleyte ali  İbrahimə və Ali İbrahim, inneke Hamidun Məcid." İmam aleyhissələm orada olanlara: "Ey Camaat, sizlər arasında bu mövzuda bir ixtilafmı var?" deyə soruşdu. Orada olanların hamısı: "Xeyr." dedilər.

Me'mun:Bu mövzuda əsla ixtilaf yoxdur, əksinə ittifaq vardır. Lakin Əhli Beyt haqqında bundan daha açıq bir ayə varmı?"

İmam aleyhissələm: Söyləyin baxaq "Yasin vəl Kur'an'il Hakim, innəke le minel murselin, ala  sıratin mustakim" ayələrinin başında keçən "Yasin" sözündən nəzərdə tutulan kimdir? dedi.

Üləma: "Yasin, Məhəmməddir və bunda heç bir şübhə yoxdur."

İmam aleyhissələm: Allah Təala, bu mövzuda Məhəmməd və Ali Məhəmmədə elə bir fəzilət vermişdir ki, heç kim vəsfinin həqiqətinə çata bilməz. Çünki Allah Təala, peyğəmbərlərin xaricində, başqa heç kimə salam verməmişdir. Allah Təala buyurmuşdur ki: "Aləmlər içində Nuha salam olsun. "[23] "İbrahimə salam olsun. "[24] "Musaya və Haruna salam olsun. "[25] Amma Allah Təala "Nuhun alinə salam olsun" və ya "İbrahimin alinə salam olsun." və yaxud "Musa və Harunun alinə salam olsun." buyurmamışdır. Yalnız Ali Yasinə salam olsun. deyə buyurmuşdur. Yəni Məhəmmədin Əhli Beytinə.

Memin: "And olsun ki, bu nöqtə və bu izah və bəyan, ancaq peyğəmbərlik mədənində ola bilər." Bu da yeddincisidir.

Səkkizinci ayə də budur: "Bilin ki, qənimət olaraq ələ keçərdiyiniz şeylərin beşdə biri şübhəsiz Allahın, Peyğəmbərin və yaxınlarınındır. .." Allah Təala, özünə və Peyğəmbərinə bir pay ayırdığı kimi yaxınlara da bir pay ayırdı. İşdə bu, Al (Əhli Beyt) və ümmət arasındakı fərqdir. Çünki Allah Təala, ali (Əhli Beyti) bir mövqedə qərar etmiş, digər insanları da ondan aşağıdakı bir mövqedə. Özü üçün bəyəndiyini onlar üçün də bəyənmişdir və bu mövzuda onları seçkin etmişdir. Özü və onlar üçün bəyəndiyi hər fey, qənimət və digər şeylərdə əvvəlcə özünü, sonra Peyğəmbəri, daha sonra da Peyğəmbərin yaxınlarını zikr etmişdir. Necə ki (xums ayəsində) belə buyurmuşdur: "Bilin ki, qənimət olaraq əldə etdiyiniz şeylərin beşdə biri mütləq Allahın, Peyğəmbərin və yaxınlarınındır..." İşdə bu ayə Allahın natıq kitabında qiyamətə qədər onlar üçün açıq bir təkid və daimi bir əmrdir. Elə bir kitabdır ki , "Batil, ona qarşısından da ardından da yaxınlaşa bilməz. (Çünki O) Hökm və hikmət sahibi olan və çox təriflənən (Allah) tərəfindən endirilmişdir. " Amma ayənin ardında zikr edilən yetim və yoxsullara gəlincə; (onların vəziyyətləri yaxınlardan fərqlidir, çünki) yetim yetkin olduğunda xums sahibləri sırasından çıxar və onun üçün bir pay olmaz. Yoxsul da zəngin olduğunda qənimətlərdən onun üçün bir pay olmaz; qəniməti almaq  də onun üçün caiz deyil. Amma yaxınların payı qiyamətə qədər, istər zəngin olsunlar, istər kasıb, onlar üçün sabitdir. Çünki Allah və Rəsulundan daha zəngin heç bir kimsə yoxdur, bununla birlikdə özü və Elçisi üçün qənimətdən bir pay ayırmışdır. Özünə və Rəsuluna bəyəndiyi şeyi Zilqurba (yaxınlar) üçün də bəyənmişdir. Beləcə fey (döyüş edilmədən əldə edilən mal) haqqında da özü və Elçisi üçün istədiyi şeyi Zilqurba üçün də istəmişdir. Qənimətdə olduğu kimi ilk olaraq öz haqqını, sonra Peyğəmbərin haqqını və daha sonra da Zilqurbanın (Rəsulullahın yaxınlarının) haqqını zikr edərək Zilqurbanı Allah və Rəsulunun adıyla birlikdə və onların ardından zikr etmişdir.

İtaət mövzusunda da vəziyyət eynidir. Allah Təala buyurmuşdur ki: "Ey iman edənlər, Allaha itaət edin, Peyğəmbərə itaət edin və sizdən olan ulü-l əmrə."  (Ulü-lemr, Allah və Rəsulundan sonra özlərinə itaət ediləcək əmr sahibləridir.) Burada da yenə əvvəlcə özünü, sonra Peyğəmbəri və daha sonra da Əhli Beyti zikr etmişdir. Vəlayət ayəsində də Allah Təala belə buyurmuşdur: "Sizin vəliniz, (və səlahiyyət sahibiniz) ancaq Allahdır, ONun Rəsuludur və inananlardır..."  Yəni Əmr-ül Möminin Əlidir.

Allah Təala qənimət və feydə, öz payını və Peyğəmbərin payını onların payıyla birlikdə və birlikdə zikr etdiyi kimi onların vəlayətini (idarəçilik haqqını) və Peyğəmbərə itaəti özünə itaətlə birlikdə zikr etmişdir. Uca Allahın,  Əhli Beytə olan bu neməti nə qədər də böyükdür. Amma sədəqə (zəkat) məsələsi gəldiyində; (Allah Təala) özünü, Rəsulunu və Rəsulunun Əhli Beytini ondan münəzzəh etdi və belə buyurdu: "Sədəqələr, Allahdan bir fərz olaraq yalnız kasıblar, düşkünlər, (zəkat) işində vəzifəli olanlar, qəlbləri (İslama) meyllendiriləcəklər, kölələr, borclular, Allah yolunda (olanlar) və yolda qalmışlar üçündür. " Bunların arasında Allah Təalanın, özü, Elçisi və Zilqurba (yaxınlar) üçün bir pay təyin etdiyini tapa bilərsinizmi? Münəzzəh etmə sırası gəldiyində, özünü, Rəsulunu və Rəsulunun Əhli Beytini ondan münəzzəh etdi. Münəzzəh etməklə kifayətlənməyib sədəqəni onlara haram etdi. Çünki sədəqə Məhəmməd və Əhli Beytinə haramdır. Sədəqə insanların (malının) kiri olduğu üçün onlara halal deyil. Çünki onlar hər növ çirkdən münəzzəh qılınmışlar. Allah onları hər növ çirkdən münəzzəh edib seçdiyində özünə bəyəndiyi şeyi onlar üçün də bəyənmişdir; özünə bəyənmədiyi şeyi onlar üçün də bəyənməmişdir.

Doqquzuncusu da budur: Biz zikr əhliyik; elə zikr əhli ki Allah Təala, kitabında (onların haqqında) belə buyurmuşdur: "Əgər bilmirsinizsə zikr əhlindən sual edin. "

Üləma- Allah bu ayədən Yəhudi və Xristian alimlərini nəzərdə tutmuşdur.

İmam aleyhissələm: "Belə bir şey mümkünmü? O zaman bizi öz dinlərinə çağırarlar və "bizim dinimiz İslam dinindən daha üstündür" deyərlər."

Memin: "Ya əbəl- Həsən, bunların sözünün rəddində bir izah və bəyanın (dəlilin) vardırmı?"

İmam aleyhissələm: "Bəli, zikr Rəsulullahdır, biz isə zikrin əhliyik. Talaq surəsinin bu ayəsiylə bu mövzu açıqlığa qovuşmuşdur: "Ey inanan ağıl sahibləri, Allahdan qorxub çəkinin. Doğrusu Allah, ONun açıq-aşkar ayələrini sizə oxuyacaq bir rəsul, bir zikr endirmişdir. " Bu ayədəki zikr Rəsulullahdır, biz isə onun əhliyik. Bu da doqquzuncusudur.

Onuncusu da bu təhrim ayəsidir: "Analarınız, qızlarınız, bacılarınız... sizə haram qılındı. " Söyləyin baxaq, Əgər Rəsulullah həyatda olsaydı mənim qızım və ya oğulumun qızı və yaxud soyumdan gələn qızlarla evlənməsi doğru olar idimi?"

Üləma: "Xeyr, olmazdı."

İmam aleyhissələm: "Sizin qızlarınızla necə; evlənə bilər idimi?

Üləma: "Bəli evlənə bilərdi."


İmam aleyhissələm: "Elə isə bu, bizim ONun Əhli Beyti olduğumuza bir dəlildir, sizin deyil. Əgər ONun Əhli Beytindən olsaydınız, bizim qızlarımızın ONA haram olduğu kimi sizin də qızlarınız ONA haram olardı. Demək ki biz onun Əhli Beytindənik, siz isə onun ümmətindənsiniz. İşdə al(Əhli Beyt) və ümmət arasındakı fərq budur. Al (Əhli Beyt) Peyğəmbərin özündəndir, lakin ümmət belə deyil. Bu da onuncusudur.

On birincisi də Mömin surəsindəki bu ayədir: "Firon alindən (ailəsindən) imanını gizləməkdə olan mömin bir adam dedi ki: Siz, mənim Rəbbim Allahdır, deyən bir adamı öldürürsünüzmü? Halbuki o, sizə Rəbbinizdən açıq-aşkar dəlillərlə gəlmişdir .."

Bu adam Fironun dayısı oğulu idi. Allah Təala onu, nəsəbinden ötəri Fırona nisbət vermişdir, dinindən ötəri deyil. Beləcə biz də doğum cəhətdən Peyğəmbərin Əhli Beyti olduğumuz üçün ONA məxsus qılınmışıq, din cəhətdən isə bütün insanlar kimi sayılmışıq. Bu da al (Əhli Beyt) və ümmət arasındakı digər bir fərqdir. Bu da on birincisidir.

On ikincisi də bu ayədir: "Əhlinə namazı əmr et və özün də ona qarşı səbirli ol. " Allah bizi bu xüsusilə üstün etmişdir. Çünki bizi də onunla birlikdə namaza əmr etmişdir. Yalnız bizi bu xüsusilə üstün etmişdir, ümməti deyil. Rəsulullah bu ayə nazil olduqdan sonra doqquz ay boyunca hər gün beş dəfə namaz vaxtlarında Əli və Fatimə aleyhissələmin qapısına gəlib belə buyururdu: "Namaza! Allah sizə rəhmət etsin." Allah Təala, Peyğəmbərin bütün ailəsi içərisində bizə etdiyi bu hədiyyəsini, peyğəmbərlərin övladlarından heç biri haqqında etməmişdir. Bu da al(Əhli Beyt) və ümmət arasındakı digər bir fərqdir.

Həmd Aləmlərin Rəbbi olan Allaha məxsusdur və Allahın salatı peyğəmbəri Məhəmmədə olsun.(tuheful-uqul kitabi)

İMAM SADİQİN TOVHİD İMAN ƏHLİ-BEYT SEVGİSİ, VE KÜFR HAQQINDAKI SOZLƏRİ

tövhid, İman, əhli beyt sevgisi və küfr haqqındakı sözləri

Biri İmam Sadiq aleyhissələmin hüzuruna çatdığında İmam ona: "Kimlərdənsiniz?" deyə soruşdu. O da: "Sizi sevənlərdən və sizi izləyənlərdənəm." dedi. İmam Sadiq aleyhissələm buyurdu ki: Allahu Təala öz dostluq və vəlayətini qəbul etmədikcə bir qulu sevməz və kimi dost qəbul etsə cənnəti ona fərz edər.

Daha sonra buyurdular ki: "Bizi sevənlərin hansı qisimindənsiniz?" Adam, susub qaldı. (İmam aleyhissələmin səhabələrindən olan) Sidr: "Ey Rəsulullahın oğulu sizi sevənlər neçə qrupdur?" deyə soruşdu. İmam aleyhissələm də belə buyurdu: "Bizi sevənlər üç qrupdur. Birinci qrup, bizi (yalnız) açıqda sevər, gizlidə deyil. Bir qrupda bizi gizlidə sevər açıqda deyil. Digər bir qrup isə, bizi həm gizlidə sevər, həm də açıqda; işdə bu qrup ən üstün olandır. Bunlar şirin və bol qaynaqdan susuzluqlarını  aradan qaldıran Quranın şərh və təfsirini bilən, haqqı batildən ayırt edən və səbəblərin səbəbini (Allahı) tanıyan kəslərdir. Bunlar toplumların ən üstün olanıdır. Kasıblıq, yoxsulluq və müxtəlif bəlalar, atın sürətindən daha sürətli bir şəkildə onlara yönəlməkdədir; onlar şiddət və əziyyətlərə uğrayar, sarsılıb işgəncə görər; bir qisimi öldürülüb bir qisimi yaralanar və uzaq şəhərlərə dağılarlar. Allah, onların hörmətinə xəstələrə şəfa verər, kasıbları ehtiyacsız edər, sizə kömək edər, yağış göndərər və sizə ruzi verər. sayları azdır; amma Allah qatında dəyər və mərtəbə baxımından çox ucadırlar. İkinci qrup (əsasdakı sıralamada ilk qrup) qrupların ən aşağısıdır. Açıqda (dildə) bizi sevərlər, amma padşahların yolu ilə gedərlər (onların yaşayışları kimi yaşayarlar.) Dilləri bizimlədir, qılıncları isə bizim əleyhimizədir. Üçüncü sinif isə (əsasdakı sıraya görə ikinci sinif olur) orta olan sinifdir; gizlidə bizi sevərlər, lakin özlərini mühafizə etmək üçün sevgilərini aşkar etməzlər. Canıma and olsun ki əgər onlar, gizlidə həqiqətən bizləri sevirlərsə gündüzləri oruc tutarlar, gecələri ibadət edərlər və çöhrələrində zahidlik əsəri görünər. Yenə onlar sülh və itaət əhli olarlar.

O adam: "Mən sizi həm gizlidə və həm də açıqda sevənlərdənəm." dedi. İmam aleyhissələm buyurdular ki: Bizi gizlidə və açıqda sevənlərin bəzi əlamətləri vardır. Onlar, bu əlamətlərlə tanınarlar." Adam: "Bu əlamətlər nələrdir?" dedi: İmam aleyhissələm belə buyurdu: "Bunlar bir neçə xüsusiyyətdir; ilki (budur): Onlar tövhidi haqqıyla qavramışlar. Tövhid elmini sağlamlaştırmışlar. Allah və sifətlərinə iman etmişlər və daha sonra imanın sərhədini, həqiqətini, şərtlərini və şərhini bilmişlər." Sidr: "Ey Rəsulullahın oğulu! İndiyə qədər imanı belə vasfettiğinizi eşitməmişdim." dedi. İmam alehissələm dedi ki: "Bəli ey Sidr! İmanın kimdə olduğunu bilmədən əvvəl "iman nədir" deyə soruşmağa kimsənin haqqı yoxdur." Sidr: "Ey Rəsulullahın oğulu! Əgər uyğun bilsəniz bu sözü açıqlayın" dedi.

 İmam alehissələm belə buyurdular: Hər kim Allahı qəlbi tevehhümlerle(vəhmlər) tanısa ONA ortaq qoşmuş və kim Allahı mənayla deyil də adla tanısa əskikliyini qəbul etmişdir. Çünki adlar hədisdir; sonradan meydana çıxmışdır; (Allahın müqəddəs künhü isə qədimdir.) Kim ad ilə mənaya (birlikdə) tapınsa (adı) Allaha ortaq qoşmuşdur. Kim mənaya, idrak vasitəsiylə deyil də sifət vasitəsiylə çatsa, imanını geyıb olan bir şeyə ətf etmişdir.

Kim sifət və mevsufa(yəni sifətlənən) tapınsa, tövhidi batil etmişdir. Çünki sifət, mevsuftan ayrıdır. (İkilik tövhidlə uyğunlaşmaz)

Kim mevsufu sifətə izafə etsə (sifətlə mevsufu tanımaq istəsə), böyüyü kiçiltmiş və Allahı layiqiylə tanımamışdır."

- "Elə isə tövhidə çatmanın yolu nədir?" deyə soruşduqlarında belə buyurdu: Araşdırma yolu açıqdır və bu çıxmazlardan xilas olmaq da mümkündür. Hazırda olan bir şeyi tanımaq, sifətini tanımaqdan əvvəldir.  Amma gayıbın sifətini tanımaq, onun özünü tanımaqdan əvvəldir. (Allahı Təala hazır olduğu üçün əvvəlcə Allahı tanımaq lazımdır, daha sonra digər varlıqları.)

- "Hazır birinin şəxsini, sifətindən əvvəl necə tanıya bilərik?" dediklərində də belə buyurdu:

Elm və idrak əvvəl ONun vucuduna taalluk edər və daha sonra (ONun qüdrətinin bir əsəri olan) özünü də ONun vəsiləsiylə tanıyarsan. Özünü öz vasitən və öz bədəninlə (Allahın bədənindən müstəqil olaraq) tanıya bilməzsən. Bilməlisən ki bədənində olan hər şey ONun üçündür və ONA bağlıdır. Necə ki Yusufun qardaşları, Yusufa belə dedilər: "Şübhəsiz ki sən Yusufsan. Yusuf da: Bəli mən Yusufum və bu da qardaşım dedi.  Yusufun qardaşları Yusufu, onun özü vasitəsiylə tanıdılar, başqasının vasitəsiylə deyil. Onlar Yusufun Yusuf olduğunu, öz vəhm və xəyalları vəsiləsiylə təsbit etmədilər.

Allahın "Bağçaların bir ağacını da dahi bitirmək sizin üçün mümkün deyil. " deyə buyurduğunu görmürsünüzmü? Yəni öz tərəfinizdən bir imam seçməyə və öz iradəniz və istəyinizlə onu haqq sahibi olaraq adlandırmağa haqqınız yoxdur.

Daha sonra bunları əlavə etdi: Qiyamət günü Allahı Təala üç qrupla danışmayacaq, onlara (rəhmət gözüylə) baxmayacaq və onları (günahdan) təmizləməyəcək və onlar üçün əzablı bir əzab vardır.

a) Allahın bitirmədiyi bir ağacı tikan kimsə; yəni Allahın təyin etmədiyi bir kimsəni imam olaraq təyin edən kimsə.

b) Allahın seçdiyi bir imamı inkar edən kimsə.

c) Və bu iki qrupun İslamda bir payı olduğunu sanan kimsə.

Allahı Təala belə buyurur: "Rəbbin dilədiyini yaradar və seçər; seçmək digərlərinə aid bir haqq deyil. "
İmanın Xüsusiyyəti

İmanın mənası, təsdiq etmək və bu təsdiqlə Allahın qarşısında huzu etmək, ONun qatına yaxınlaşmaq, tövhid və Allahı tanımaqdan başlayaraq itaət edilməsi lazım olan bütün vacibləri, sonuna qədər sırasıyla kiçik və ya böyük olsun hamısını yerinə yetirməkdir. Bunların hamısı bir-birləriylə bir yerdə və bir-birinə bağlıdırlar. Vasfettiyimiz şəkildə bildiyi və öyrəndiyi fərzləri əda edən kimsə mömin sayılar, imanlı olma sifətini gerçekleşdirib  və savaba da layiq olar. Çünki imanın bütün mənası təsdiqdir; təsdiqin mənası da itaətlə təsdiq etmək və boyun əyməkdir. Beləcə kiçik və böyük itaətlərin bir-birləriylə birlikdə olmalarının mənası açıqlanmış oldu.

Mömin bir kimsə, iman sifətini tələb edən şeyləri, yəni böyük fərzləri əda edib böyük günahları işləməyi tərk edib onlardan uzaqlaşdığı müddətcə iman sifətindən çıxmaz. Kiçik fərzləri tərk etmək və kiçik günahlara düçar olmaqla böyük fərzləri tərk etmədikcə və böyük günahları işləmədikcə imandan çıxmaz. İnsan böyük günahlar işləmədiyi müddətcə mömindir. Çünki Allahı Təala buyurmuşdur ki:

"Nəhy edildiyiniz böyük günahlardan qaçınsanız, sizin digər günahlarınızı da örtərik və sizi şərəfli və üstün bir mövqeyə çatdırarıq"

Yəni kiçik günahlar bağışlanılar. Amma insan böyük günahları işlərsə (o zaman) kiçik və böyük bütün günahlarıyla sorğuya çəkilib cəzalandırılar və əzab görər. İşdə bunlar imanın və savaba layiq olan möminin xüsusiyyətləridir.
İslamın Xüsusiyyəti

İslamın mənası, hökmü açıq və qəti olan bütün fərzləri təsdiq edib yerinə yetirməkdir. İnsan, ürəklə bağlı olmadan zahirde bütün fərzləri təsdiq etsə müsəlman adını gerçek etmişdir. zahiri vəlayəti (dostluğu), şahidliyinin qəbul olmasını və miras ala bilmə haqqını qazanmışdır. Yenə müsəlmanların, zərər və faydalarında onlarla ortaq olmuşdur. İşdə bu İslamın xüsusiyyətidir.

Müsəlmanla möminin arasındakı fərq də budur: Müsəlman zahirde muti (itaatkar) olduğu kimi qəlbində də muti olsa mömin olar. Amma (yalnız) zahirde bunu etsə müsəlman olar. Lakin həm zahirde və həm də qəlbində huzu və şüurla bunu etsə mömin olar. Beləcə bəzən bir qul müsəlman olar, lakin mömin olmaz; amma müsəlman olmadıqca da mömin ola bilməz.
İmandan Çıxmanın Şərhi

Mömin olan bir kimsə, bir-birinə bənzəyən beş şey səbəbiylə imandan çıxar: Küfr, şirk, zəlalət, fasiqlik və böyük günahlar.

Küfr: (Dində var olan) kiçik və ya böyük bir şeydə inkarçılıq, onu yüngül saymaq və kiçik hesab etməklə Allaha qarşı işlənən günahdır. O hərəkətin faili kafir və (o əməlin) həqiqəti isə küfrdür. Bu xüsusiyyətdə bir günahı işləyən kimsə, hansı din və ya təriqətə mənsub olsa olsun kafirdir.

Şirk: Din adına (bidət çıxarmaqla) Allaha qarşı edilən hər növ günahdan ibarətdir; o günah istər kiçik olsun istər böyük onu edən müşrikdir. (Belə bir kimsə, ilahi dinin qarşısında yeni bir din çıxarmış olduğu üçün müşrik sayılar.)

Zəlalət: Vacib qılınan şeylərə cahil olmaq, yəni haqqında açıq bir dəlil olan və müsəlmanlara bildirilən böyük vaciblərdən birini tərk etməkdir. Bu vacibləri etməyən biri mömin adını almaga layiq olmaz. Bunları tərk etməsi, Allahın hökmünü inkar etmək və ya din adına onları dindən çıxarmaq qəsdiylə olmayıb zəiflik, qəflət və digər şeylərlə məşğul olmaqdan ötəri olsa belə bir kimsə pozğun olub iman yolundan çıxmış, imanın həqiqətinə cahil qalmış və ondan ayrılmışdır.


Bu sifəti daşıdığı müddətcə zəlalət və pozğunluq adına layiqdir. Amma əgər inkar etmək, yüngül saymaq və kiçik hesab etməkdən ötəri günah işlərsə kafir olar. Yenə əgər şərh, təqlid, təslim, keçmiş ata və atalarının sözünə razı olaraq din adına bidət çıxarmaqla günah işlərsə, bu təqdirdə müşrik olar. Bir müddət pozğunluqda qalıb və açıqladığımız şeylərə (küfr və şiryə) meyl etməyən kimsə çox az olar.


Fasiqlik: Ləzzət, şəhvət və günaha həddindən artıq meyldən ötəri işlənən hər böyük günahdan ibarətdir. Bu günahı edən fasiqdir. Fasiqlikdən ötəri də imandan çıxmışdır.

Əgər işlədiyi günahı, kiçik hesab edib sadə görəcək dərəcədə günah işləməyə davam etsə, bunlardan ötəri kafir olması qaçınılmaz olar.

İmanın pozulmasına səbəb olan böyük günahlar; inkar, bidət, ləzzət və şəhvət olmadan, təssüb və hirsdən ötəri heç çəkinmədən israrla işlənən günahlardır. Məsələn böhtan atmaq, söymək, öldürmək xalqın malını zorla alıb götürmək, insanların haqqını verməmək, şəhvət və ləzzət olmadan edilən digər böyük günahlar. Yalan yerə and içmək, faiz yemək və ləzzət üçün edilməyən digər günahlar da belədir. Şərab, zina və lehv (mahnı, türkü vs. şeylərlə əylənmək) də yenə belədir.

Bu hərəkətlərin hamısı imanı pozan və müşrik, kafir və pozğun olmağa səbəb olmadan insanı imandan çıxaran şeylərdir. Çünki bu əməllər, cəhalətdən qaynaqlanmaqdadır. Amma yuxarıda keçən sifətlərə yönəldiyi təqdirdə o qrupdan sayılar.(TUHƏFUL-UQUL KİTABI)