Şiənin fiqhi qaynaqları

Şiə Allahın kitabına və Peyğəmbərin (s. a. a) sünnəsinə tabe olaraq şəri hökmləri istinbat etmək üçün aşağıdakı bu dörd təməl qaynaqdan istifadə etməkdədir: 1- Allahın Kitabı 2- Sünnə 3- İcma 4- Ağıl. Bu adı çəkilən qaynaqlar arasında da Allahın kitabı və Peyğəmbərin sünnəsi şiə fiqhinin ən fundamental qaynağı mövqesindədir və bu ikisi haqqında qısaca bir məlumat vermək istəyirik:

Allahın Kitabı; Quran

Şiə məktəbnin təqibçiləri Quranı öz fiqhlərinin ən fundamental və möhkəm qaynağı və ilahi hökmləri tanıma ölçüsü olaraq qəbul etməkdədirlər. Çünki şiə imamları İslamın səmavi kitabı olan Quranı fiqhi hökmlərini əldə etmək üçün ən uca qaynaq olaraq tanıtmışlar. Beləcə hər görüş Quranın sözüylə qiymətləndirilməli və Quran ilə üst-üstə düşdüyü və uyğunlaşdığı təqdirdə qəbul edilməlidir. Əks təqdirdə də ondan üz çevrilməlidir.

Şiənin altıncı öndəri olan İmam Sadiq (ə.s) bu mövzuda belə buyurmuşdur: “Quran ilə uyğun olmayan hər söz əsassız bir sözdür”[1]

Bunun kimi İmam Sadiq (ə.s) də Peyğəmbəri Əkrəmdən belə nəql etməkdədir: “Ey insanlar! Mənə isnad etdikləri hər söz əgər Allahın kitabıyla uyğunlaşma içindədirsə məndəndir və əgər onunla uyğunlaşma içində deyilsə məndən deyil. “[2]

Bu iki hədis də Müsəlmanların səmavi kitabının şiə imamları yanında şəri hökmləri istinbat üçün ən fundamental qaynaq sayıldığını ortaya qoymaqdadır.

Sünnə

Sünnə də Allah Rəsulunun (s. a. a) sözləri, davranışları və təqriri mənasında şiə fiqhinin ikinci aydın qaynağı səviyyəsindədir və Peyğəmbərin (s. a. a) Əhli Beyti olan imamlar müstəqil olaraq Peyğəmbərin sünnəsini və elm xəzinəsini nəql edən kəslər olaraq göstərilməkdədir. Əlbəttə Peyğəmbəri Əkrəmin sözləri də digər mötəbər yollardan əldə edildiyi təqdirdə yenə də şiə tərəfindən qəbul edilməkdədir.

Burada iki sahədə müzakirə etmək və araşdırmaq lazımdır:

Peyğəmbərin (s. a. a) sünnəsinə sarılmanın dəlilləri

Şiə İmamları, təqibçilərinə Quranı tövsiyə etmənin yanında onlara Peyğəmbərin (s. a. a) sünnəsini də tövsiyə etmişlər. Kitab və sünnəni birlikdə tərifləmişlər. Necə ki İmam Sadiq (ə.s) belə buyurmuşdur: “Sizə bir söz çatdığında, əgər Allahın kitabında və Peyğəmbərin sözlərində onun bir dəlilini tapsanız qəbul edin. Əks təqdirdə o söz gətirən kimsəyə daha layiqdir. “[3]

Hakəza İmam Məhəmmədi Baqir (ə.s) də Peyğəmbərin sünnəsinə sarılmağı, bütün şərtlərə sahib bir fəqihin təməl şərti saymış və belə buyurmuşdur: “Gerçək fəqih, dünyadan üz çevirən, axirətə rəğbət edən və Peyğəmbərin (s. a. a) sünnəsinə sarılan kimsədir. “[4]

Şiənin böyük öndərləri, Peyğəmbərin sünnəsi haqqında elə bir dərəcəyə çatmışlar ki Allahın kitabı və Peyğəmbərin sünnəsinə müxalifəti küfr səbəbi olaraq qəbul etmişlər. İmam Sadiq (ə.s) bu mövzuda belə buyurmuşdur: “Hər kim Allahın kitabına və Məhəmmədin (s. a. a) sünnəsinə müxalif çıxsa şübhəsiz kafirdir”[5]

Bu bəyan üzrə açıqca aydın olduğu kimi şiə digər islami qruplardan daha çox Peyğəmbəri Əkrəmin sünnəsinə dəyər vermişdir və beləcə də Şiəni Peyğəmbərin sünnəsinə etina göstərməməklə ittiham edən kəslərin sözlərinin əsassız olduğu isbat edilmiş olmaqdadır.

Əhli Beytin (ə.s) Hədislərinə sarılmanın dəlilləri

Şiənin, Peyğəmbərin (s. a. a) Əhli Beytin (ə.s) hədisləri haqqındakı sözünün açıqlığa qovuşması üçün bu iki mövzunu araşdırmamız lazımdır:

a-Günahsız imamların hədislərinin mahiyyəti

b-Peygamberin Əhli Beytinə sarılmanın lazımlılığının və etibarının dəlilləri

İndi də açıq-aşkar dəlillər işığında sözü çox uzatmadan hər iki mövzunu araşdırmağa keçək.

Allah Rəsulunun (s. a. a) hədislərinin mahiyyəti

Şiə baxımından yalnız aləmlərin rəbbi olan Allah insanlıq cəmiyyəti üçün qanun qoyma və təşri haqqına malikdir. Allah müqəddəs şəriətin hökm və qanunlarını Peyğəmbəri vəsiləsiylə bütün insanlara çatdırmışdır. Açıqca bilindiyi kimi Allah Elçisi insanlar ilə Allah arasında yeganə vəhy və qanun qoyma vasitəsidir. Bu bəyan üzrə aydın olduğu kimi əgər şiə Əhli Beytin hədislərini də öz fiqhinin qaynaqlarından biri qəbul etmişsə bu Peyğəmbəri Əkrəmin sünnəsi qarşısında onlara bir əsalət və müstəqil bir dəyər ətf etdiyi mənasında deyil. Əhli Beytin hədislərinin etibarı da Allah Rəsulunun (s. a. a) sünnəsini bəyan etdiyi səbəbiylədir.

O halda şiənin günahsız imamları da özbaşına bir sözə sahib deyil və dedikləri hər şey Peyğəmbəri Əkrəmin sünnəsinin elə özüdür.

Burada bu sözü isbat etmək üçün Əhli Beytin bəzi rəvayətlərini qeyt etməyi uyğun hesab edirik:

1- İmam Sadiq (ə.s) özünə sual soruşan birinə belə buyurmuşdur: “Sənə verəcəyim hər cavab Peyğəmbəri Əkrəmdəndir və biz öz görüşümüz üzrə danışmarıq. “[6]

Başqa bir yerdə isə belə buyurmuşdur: “Mənim sözüm atamın (İmam Baqirin), atamın sözü isə babamın (İmam Əli b. Hüseynin) sözüdür. Babamın sözü də Hüseyn b. Əlinin və Hüseynin sözü də Həsən b. Əlinin və İmam Həsənin sözü də Möminlərin Əmrinin və onun sözü də Allah Rəsulunun və Allah Rəsulunun sözü də Əziz və celil olan Allahın sözüdür. “[7]

İmam Məhəmməd Baqir (ə.s) Cabirə belə buyurmuşdur: “Atam babamdan, o da Allah Rəsulundan (s. a. a) o da Cəbrayıldan (ə.s), o da əziz və celil olan Allahdan mənə nəql etmişdir. Mənim sənə rəvayət etdiyim də bu isnad ilədir. “[8]

Söz mövzusu rəvayətlər işığında Peyğəmbəri Əkrəmin sünnəsindən ibarət olan şiə imamlarının hədislərinin mahiyyəti də açıqlıga qovuşmuş oldu.

Peyğəmbərin Əhli Beytinə Sarılmanın Lazımlılığının və Etibarının Dəlilləri

Şiə və Sünni muhaddisler, özündən sonra iki qiymətli mirası əmanət olaraq buraxdığına, bütün Müsəlmanları bu iki əmanətə uyğun gəlməyə dəvət etdiyinə və insanların hidayət və səadətinin yalnız bu iki əmanətə sarılmalarıyla mümkün olduğuna və bu iki əmanətdən birinin Allahın kitabı Quran, digəri də Peyğəmbərin Əhli Beyti və itreti olduğuna inanmaqdadırlar.

Burada nümunə olaraq bu rəvayətlərdən bəzilərini nəql edək.

1- Tirmizi Öz Səhihində Cabir b. Abdullah Ənsarıdan və o da Allah Rəsulundan belə rəvayət etmişdir: “Ey insanlar, şübhəsiz mən sizlərə tabe oldugunuz müddətcə əsla sapmayacağınız bir şey buraxıram. Bu Allahın kitabı və mənim itretim olan Əhli Beytimdir. “[9]

2- Hakəza Tirmizi adı çəkilən kitabında belə yazmaqdadır: “Allah Elçisi (s. a. a) belə buyurmuşdur: “Mən sizlərə, məndən sonra sarıldığınız müddətcə əsla sapmayacağınız bir şey buraxıram. Bunlardan biri digərindən daha böyük olan və göy ilə yer arasında uzadılmış bir ip olan Allahın kitabıdır və digəri isə itretim olan Əhli Beytim. Bunlar hovuzda yanıma gələnə qədər əsla bir-birindən ayrılmazlar. Məndən sonra bu ikisinə necə davrandığınıza yaxşı baxın. “[10]

3- Müslim b. Haccac Səhihində Peyğəmbəri Əkrəmin belə buyurduğunu nəql etməkdədir: “Ey insanlar! Mən də bir bəşərəm. Yaxında Allahın elçisi (Əzrail) mənə də gələcək və mən ona razılıq edəcəyəm. Mən sizlərə iki qiymətli şey buraxıram. Onların birincisi Allahın kitabıdır. Onda hidayət və nur vardır. O halda Allahın kitabına sarılın.” Peyğəmbər daha sonra insanları Qurana təşviq etdi və belə buyurdu: “və Əhli Beytim! Mən Əhli Beytim haqqında sizlərə Allahı xatırladıram, mən Əhli Beytim haqqında sizlərə Allahı xatırladıram, mən Əhli Beytim haqqında sizlərə Allahı xatırladıram. “[11]

4- Bir qrup muhaddis Peyğəmbəri Əkrəmdən belə buyurduğunu rəvayət etmişdir: “Şübhəsiz mən sizlərə iki qiymətli əmanət buraxıram. Bunlar Allahın kitabı və Əhli Beytimdir. Şübhəsiz onlar hovuzda yanıma gələnə qədər əsla bir-birindən ayrılmazlar. “[12]

Xatırlatmaq lazımdır ki bu mövzudakı hədislər burada zikr edilə bilməyəcək qədər çoxdur. Böyük araşdırmaçı Seyid Mir Hamid Hüseyn, bu hədisin sənədlərini Abaqat’ul-Envar adlı altı cildlik kitabında bir yerə toplamışdır.

Allahın kitabı və Peyğəmbəri Əkrəmin sünnəsinin yanında adı çəkilən rəvayətlər işığında açıqca aydın olduğu üzrə Peyğəmbərin Əhli Beytinə sarılmaq və onlara tabe olmaq İslamın zəruri hökmlərindən biridir. Onların sözlərini tərk etmək isə insanın sapmasına və dəlalətə düşməsinə səbəb olar.

Burada ortaya çıxan sual budur: İtaətləri Allah Rəsulunun əmriylə bizlərə fərz olan Peyğəmbərin Əhli Beyti kimlərdir. Bu mövzunun başa düşülməsi üçün rəvayətlərə istinad edərək Peyğəmbərin (s. a. a) Əhli Beytinin mənasını araşdırmağa çalışaq:

Peyğəmbərin (s. a. a) Əhli Beyti Kimlərdir?

Adı çəkilən rəvayətlərdən açıqca aydın olduğu üzrə Peyğəmbəri Əkrəm bütün Müsəlmanları Əhli Beytinə tabe olmaga dəvət etmiş və onları Allahın kitabının yanında özündən sonra insanların baş vuracağı qaynaq olaraq göstərmiş və böyük bir açıqlıqla belə buyurmuşdur: “Quran və itrət əsla bir-birindən ayrılmazlar.” Bu əsas üzrə Peyğəmbərin (s. a. a) Əhli Beyti, Allah Rəsulunun onları quranın tayı olaraq tanıtdığı hökmün səbəbilə ismət mövqeyinə sahib olan və İslami təlimlərin aydın bulağından içən kəslərdir. Çünki əksi təqdirdə onlar da Allahın kitabının ayrılmış olardılar. Halbuki Peyğəmbəri Əkrəm belə buyurmuşdur: “Quran və Əhli Beyt, hovuzda yanıma gələnə qədər əsla bir-birindən ayrılmayacaq.

Beləcə Əhli Beyti dəqiq olaraq tanımanın zərurəti və yalnız bütünü Peyğəmbərin itrətinden olan şiə İmamlara uyğunlaşdırıla bilən sifətləri tanımanın lazımlıgı isbat edilmiş olmaqdadır.

İndi də böyük İslam muhəddislerinin rəvayətləri işığında bu mövzudakı dəlillərimizi bəyan edək:

1- Müslim b. Haccac Saqaleyn hədisini bəyan etdikdən sonra belə demişdir: “Yezid b. Heyyan, Zeyd b. Ərqama belə soruşdu: “Peyğəmbərin (s. a. a) Əhli Beyti kimlərdir? Onlar Peyğəmbərin yoldaşlarıdırmı?” Zeyd b. Ərqam cavab olaraq belə dedi: “Xeyr (belə deyil)! Allaha and olsun ki qadın müəyyən bir zaman kişi ilə birlikdədir. Daha sonra o şəxs atasının evinə geri dönsün deyə arvadını boşayar. Peyğəmbərin Əhli Beytindən məqsəd Peyğəmbərin əsli və bağlısı olduğu kəslərdir. Yəni aralarında dərin bir yaxınlıq əlaqəsi olan və Peyğəmbərdən sonra özlərinə sədəqənin haram olduğu kəslərdir.” Bu rəvayət də açıq bir şəkildə onlara sarılmanın eynilə Allahın kitabına sarılmaq kimi fərz olduğu, Peyğəmbərin Əhli Beytindən məqsədin Peyğəmbərin yoldaşları olmadığına şahidlik etməkdədir. Əksinə Peyğəmbərin Əhli Beyti cismani isnadın yanında Peyğəmbərə mənəvi bağlılıq barəsində də xüsusi bir ləyaqətə sahib olan kəslər olmalıdır ki beləcə onları Allahın kitabının yanında dünya Müsəlmanları üçün bir qaynaq olaraq göstərmək mümkün olsun.

2- Peyğəmbəri Əkrəm Əhli Beytin yalnız sifətlərini bəyan etməklə qalmamış, onların sayının da on iki adam olduğunu bəyan etmişdir. Necə ki Müslim, Cabir b. Səmərədən belə rəvayət etməkdədir: “Peyğəmbəri Əkrəmin (s. a. a) belə buyurduğunu eşitdim: “İslam, on iki xəlifəylə əziz qalacaq.” Daha sonra bir şey söylədi ki mən anlamadım. Atama Peyğəmbərin nə buyurduğunu soruşdum. Mənə Peyğəmbərin belə buyurduğunu cavab verdi: “Onların bütünü Qureyşdəndir. “[13]

Müslim b. Haccac eyni şəkildə Allah Rəsulundan (s. a. a) belə buyurduğunu rəvayət etməkdədir: “İnsanların işləri özlərinə on iki imam hakim olduğu müddətcə bir nizam içində olacaq.” Bu iki rəvayət şiənin, “Şiənin on iki imamı Peyğəmbəri Əkrəmdən sonra insanların gerçək öndərləridir” sözünün açıq-aşkar bir dəlilidir. Çünki İslamda Allah Rəsulundan dərhal sonra Müsəlmanların işlərinin mərkəzi mövqeyində olan və İslamın izzət və şövkət səbəbi olan on iki xəlifə Peyğəmbərin Əhli Beytindən olan on iki imam xaricində bir məna ifadə etməməkdədir. Çünki Müsəlmanların ədəbiyyatında raşid xəlifələr deyə bilinən dörd xəlifədən keçəcək olsaq Ümeyye oğulları və Abbas oğullarından olan digər idarəçilər tarixin də şahidlik etdiyi pis davranışlarıyla İslam və Müsəlmanlar üçün bir utanc səbəbi olmuşdur.

Bu əsas üzrə Peyğəmbəri Əkrəmin Quranın tayı və dünya Müsəlmanlarının mərceyi mövqeyi olaraq tanıtdığı Əhli Beytdən məqsəd Peyğəmbərin itrətinden olan on iki imamların şəxsən özüdür və bu İmamlar Allah Rəsulunun sünnəsinin qoruyucusu və elminin daşıyıcılarıdır.

3- Möminlərin Əmri Əli b. Əbi Talib (ə.s) də Müsəlmanların öndərlərinin Haşimoğullarından olduğunu söyləmişdir. Bu da şiənin Əhli Beyti tanıma barəsində söyləmiş olduğu sözün doğruluğunun açıq-aşkar bir dəlilidir. Necə ki Hz. Əli belə buyurmuşdur: “İmamlar Qureyşdən, Qureyşin Haşimi soyun­dandır. Onlardan başqasına rəhbərlik yaraşmaz, vəlayətə onlardan başqası layiq deyil. “[14]

Nəticə:

Bütün bu haqqında danışılan rəvayətlərin ümumisindən bu iki həqiqət ortaya çıxmaqdadır:

1- Peyğəmbərin Əhli Beytinə sarılmaq və onlara tabe olmaq Allahın kitabına itaət kimi fərzdir.

2- Quranı Kərimin tayı və dünya Müsəlmanlarının mərceyi məqamı olaraq tanıdılan Allah Rəsulunun Əhli Beyti aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:

a-Hamısı da Qureyşdən və Haşim oğulları boyundandır.

b-Onların hamısı da Allah Elçisi ilə elə bir yaxınlığa malikdir ki onlara sədəqə haramdır.

c-Əhli Beyt imamlarının bütünü ismət məqamına malikdir. Əksi təqdirdə praktik olaraq Qurani Kərimdən ayrı olmaları lazım idi. Halbuki Peyğəmbəri Əkrəm belə buyurmuşdur: “Bu Quran və itrətim Kövsər hovuzunun kənarında yanıma gələnə qədər bir-birindən əsla ayrılmazlar.”

d-Əhli Beyt imamları on iki adamdır və Allah Rəsulundan sonra bir-biri ardında Müsəlmanların öndəri və vəlisi mövqeyindədir.

e-Peyğəmbərin (s. a. a) bu on iki xəlifəsi İslamın getdikcə artan izzət və şövkətinin səbəbidir.

Rəvayətlərdən əldə edilən bu sifətlər göz qarşısında saxlanıldığı təqdirdə, Peyğəmbərin Müsəlmanlara tabe olmagı tövsiyə etdiyi Əhli Beyt imamlarından məqsədinin, şiənin fiqhi hökmlərini tanımada onlara uymaq və tabe olmaqla öyündüyü Peyğəmbəri Əkrəmin itrətinden olan on iki İmam olduğu gerçəyi gün kimi ortaya çıxacaq.

Ayetullah Cəfər Subhani.

mutərcim:Dadash Əlibəyli.

……………………………………………………………………………………………………………..

[1] Üsulu Kafi, c. 1, Kitabı Fezl’il-İlm, Babul-Ehz bil-Sünnəti və Şevahid’il-Kitap, 3. hədis

[2] a. g. e. 5. hədis

[3] Üsulu Kafi, c. 1, Kitabı Fezl’il-İlm, Babul-Exz bil-Sünne və Şevahid’il-Kitap, 3. hədis

[4] a. g. e. 8. hədis

[5] a. g. e. 6. hədis

[6] Məscidi Ehadis’iş-Şia, c. 1, s. 129

[7] a. g. e. s. 127

[8] a. g. e. s. 128

[9] Səhihi Tirmizi, Kitab’ul-Menakıb, Babı Menakıbı Əhli Beytin-Nəbi, c. 5, Beyrut nəşri s. 662, 3786. hədis

[10] a. g. e. s. 63, 3788. hədis

[11] Səhihi Müslim, c. 7, Babı Fezaili Əli b. Əbi Talib, Misir Nəşri, s. 122 və 123

[12] Müstedreki Hakim, c. 3, s. 148; əs-Sevaik’ul-Muhrika, 11. bab, 1. fəsil, s. 149. Aşağıda zikr edilən kitablarda da buna yaxın sözlər yer almishdir: Müsnedi Əhməd, c. 5, s. 182 və 189; Kenz’ul-Ummal, c. 1, Babui-itisam- bil-Kitabı ve’s-Sünne, s. 44

[13] Səhihi Müslim, c. 6, s. 3, Misir Nəşri

[14] Nehc’ül-Belağa, 144. xütbə

Allah Rəsulunun Rahib Şəmuna nəsihəti.

Allah Rəsulunun rahib Şəmuna agıl,elm və cəhaləti bəyan etməsi

Yazar: furgan Kategori: HƏDİS, nəbəvi hədislər 09 Mart 2015 0 46 Görüntülenme

(əbədi öyüdlər silsiləsindən ,yalnız ibrət götürmək üçün oxuyaq!)
Hz. İsa aleyhissələmin həvarilərindən olan Yahudanın nəvələrindən, Şəmun ibni Lavı adıyla məşhur bir rahibin, Rəsulullaha yönəltdiyi bir çox suallarını və Peygmaberi Əkrəmin, ona verdiyi cavabları və onun Müsəlman olmasını, bütün detallarıyla ehtiva edən uzun bir hədisdən kitabın üslubuna uyğun gələn bəzi hissələrini qeyd edirik:
Şəmun, Rəsulullaha, “Mənə ağıl haqqında məlumat ver. Ağıl nədir? Necədir? Ağıldan ayrılan qollar nələrdir? (Ağılın məhsulları nələrdir?) Və bunların bütün qisimlərini mənə açıqlayın.” deyə soruşdu. Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih belə buyurdu: “Ağıl, cahilliyin bukağıdır; nəfs, ən pis heyvana bənzər; bukağı takıl­mazsa danlaq. Beləcə ağıl cahilliyin buxovudur. Allahı Təala ağılı yaradıb ona, “Gəl” dedi, o da gəldi; ona “Dön” dedi o da döndü; sonra Haqq Təala belə buyurdu: “İzzət və cəlalıma and olsun ki, səndən daha əzəmətli və səndən daha itaatkar bir varlıq yarat­madım; səninlə başlayıb səninlə xilqəti yeniləyəcəyəm. Mükafat sənin üçündür, əzab da sənədır.”[1]
Daha sonra ağıldan helm (yumşaqlıq), helmdən elm, elmdən rüşd (yetkinluq), rüşdden iffət, iffətdən qorunma (çəkinmə), təqvadan həya, həyadan təmkin (ciddi olmaq), təmkindən xeyirli işlərdə stabillik (davamlılıq) və stabillikdən pislikdən nifrət etmək, pislikdən nifrətdən də nəsihət verənə itaət etmək meydanə gəldi. Bunlar, ağıldan ayrılan on dənə xeyirli səmərədir. Bunlardan hər biri də on ayrı qola ayrılar.
Helmin (yumşaqlığın) səmərələri: Gözəl davranmaq, yaxşı insan­larla yoldaşlıq etmək, alçaqdan qaçınmaq, alçaqlıqdan uzaq durmaq, yaxşılığı çox istəmək, uca dərəcələrə yaxınlaşmaq, bağışlamaq, yaxşı dolanmaq, lütfkarlıqda olmaq və boşuna danışmamaqdır. Bunlar helm sayəsində ağıllıya nəsib olan sifətlərdir.
Elmin səmərələri: Kasıblığa baxmayaraq zəngin olmaq (elm vasitəsiylə özünü zəngin görmək), xəsisliyə baxmayaraq comərd olmaq(adam quruluşu etibarilə xəsis ola bilər amma elmin gərəyi olaraq comərdlik edər), sadəliyinə baxmayaraq heybətli olmaq, xəstəliyə baxmayaraq sağlam olmaq (bədəninin xəstə olmasına baxmayaraq əhvalı yerində olmaq), uzaq­lığa baxmayaraq yaxın olmaq, inadçı və israrlı olmasına baxmayaraq həyalı olmaq, alçaqlığa baxmayaraq ucalıq, aşağılığa baxmayaraq şərəfli olmaq, hikmət, etibar və mövqeyə sahib olmaq. Həqiqətdə bunlar, ağıllının elm vasitəsiylə əldə etdiyi şeylərdir. O halda həm ağıllı və həm də alim olan insana nə xoşbəxtdir.
Rüşdün səmərələri: Düzgünlük, hidayət, yaxşılıq, təqva, müvəffəqiyyət, etidal (balanslı olma), iqtisad (nə bədxərc və musrif nə də xəsis olma), mükafat, kərəm və Allahın dinini tanımaq. Bunlar ağıllının rüşd vasitəsiylə əldə etdiyi şeylərdir. Elə isə nə xoşbəxtdir doğru yolda sabit olan kimsə.
İffətin səmərələri: (Təqdirinə) Razı olmaq, təvazökar olmaq, (xeyrlərdən) faydalanmaq, dinc olmaq, (əlinin altında bulunan­ların halını) soruşmaq, xuşu, təzəkkür (qafil olmamaq), təfəkkür, hədiyyədə olmaq və comərdlik. Bunlar, iffət vasitəsiylə ağıllı kim­seye, Allahu Təala və Onun verdiyi ruzidən məmnun olduğu təq­dirdə, nəsib olan şeylərdir.
Siyanetin (özünü qorumanın) qisimləri: Salah (düzgünlük), təvazö, zühd, tövbə, anlayış, ədəb, lütfkarlıq, sevgi qazanmaq, xeyirli işlərdə olmaq və pislikdən çəkinmək. Bunlar günahlardan qorunma vəsiləsiylə ağıllının əldə etdiyi şeylərdir. Elə isə Allahın, siyanetle ikramda oldugu qullar nə xoşbəxtdir.
Həyanın səmərələri: Yumşaqlıq, şəfqət, gizlidə və açıqda Allahı xatırlamaq, səhhət, pislikdən qaçınmaq, gülər üzlülük, comərdlik, müvəffəqiyyət və xalqın arasında yaxşılıqla xatırlanmaq. Bunlar həya vasitəsiylə ağıllının əldə etdiyi şeylərdir. Allahu Təalanın nəsi­hətını qəbul edib, Onun ifşasından qorxan kimsə nə xoşbəxtdir.
Təmkinin (ciddiliyin) səmərələri: Lütf etmək, tədbirli olmaq, əmanəti əda etmək, xəyanəti tərk etmək, doğru danışmaq, namuslu olmaq (fahişəlikdən qorunmaq), malını islah etmək (mal və sərvətini yaxşıca qoruyub yerində xərcləmək), düşmənə qarşı hazırlıqlı olmaq, pislikdən çəkindirmək və başıboşluğu tərk etmək. Bunlar, təmkin vasitəsiylə ağıllıya nəsib olan şeylərdir. Təmkinli olan, cahil və yüngül olmayan, əff edib bağışlayan və (başqalarının səhvini) gör­mezlikdən gələn kimsə nə xoşbəxtdir.
Xeyir işi davam etdirmənin nəticələri: Çirkin və pis işləri tərk etmək, axmaqlıqdan uzaqlaşmaq, günahdan çəkinmək, yəqinə çatmaq, qurtu­luşu sevmək, Rəhman (olan Allah)a itaət etmək, dəlil və bur­hana hörmət göstərmək, Şeytandan çəkinmək, ədalətə boyun əymək və haqqı söyləmək. Bunlar xeyir işi davam etdirmənin nəticəsi olaraq ağıllıya nəsib olan şeylərdir. Gələcəyini və (qiyamət günü yenidən) diriləcəyini unutmayan və dünyanın faniliyindən ibrət götürən kimsə nə xoşbəxtdir.
Pisliyi sevməmənin nəticələri: Təmkin (ciddilik), səbr, müvəffəqiyyət, açıq və doğru yol üzərində olmaq, hidayəti davam etdirmək, Allaha iman etmək, xalqa qarşı hörmətli olmaq, ixlaslı olmaq, özünü maraqlandırmayan boş şeyləri tərk etmək və özünə faydalı olan işləri qorumaq. Bunlar şərri sevməməkdən ötrü ağıllıya nəsib olan şeylərdir. Nə xoşbəxt, Allahın haqqını yerinə yetirən və Allah yolunun möhkəm iplərinə (nişanelerine ) sarılan kimsəyə.
İnsanın xeyirini istəyənin sözlərinə itaət etmənin nəticələri: Ağılın çoxalması, fikirin yetkinləşməsi, yaxşı aqibətli olmaq, qınanmaqdan qurtuluş, (haqqı) qəbul etmək, dostluq, könül açıqlığı, insaf, (xeyir) işlərdə (digərlərindən) önə keçmək və Allaha itaət etmədə güclü olmaq. Nə xoşbəxt heva və həvəs meydanlarından xilas olan kimsəyə. Bütün bunlar ağıldan törəyən xüsusiyyətlərdir.
Daha sonra Şəmin, Rəsulu Əkrəmə: “Cahilin nişa­nələrini də açıqlayın.” dedi. Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih belə buyurdular: “Cahil ilə dost olsan, səni zəhmətə salar, uzaq dayansan söyər. Sənə bir şey versə minnət edər, sən bir şey verdiyində nankorluq edər. Sirrini ona söyləsən xəyanət edər; sənə sirrini söyləsə səni (onu yaymaqla) günahlandırar. Zənginləşsə azar, kobud və daş ürəkli olar; kasıblaşsa Allahın nemətlərini inkara cəhd edər və günahdan çəkinməz. Sevincli olsa, həddini aşar və azğınlıq edər; kədərlənsə, ümidsizliyə qapılar. Güldüyündə, qəhqəhəylə gülər; ağladığında qışqırar; yaxşılara dil uzadar. Allahı sevməz; Onun haqqlarını güdməz; Allahdan utan­maz və Onu xatırlamaz. Özünü razı etsən, səni mədh edər və haqqında gerçəyi olmayan gözəl şeylər söyləyər; sənə əsəbiləşsə, tərifləri kəsilər, haqqında gerçəyi olmayan pis şeylər söyləyər. həqiqətdə cahilin vəziyyəti budur.”
Şəmin, daha sonra “İslamın nişanesini açıqlayın?” dedi. Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih belə buyurdular: “İslamın nişanəsi iman, elm və əməldir.”
“İman, elm və əməlin nişanesi nədir?” deyə soruşduğunda isə Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih belə buyurdu:
“İmanın əlaməti dörddür: Allahın birliyini təsdiq etmək; Ona, Onun kitablarına və peyğəmbərlərinə inanmaq.
Elmin əlaməti isə dörddür: Allahı tanımaq, Onun dostlarını tanımaq, ilahi fərzəlrı bilmək və onları əda etməkdə səhlənkarlıq etməmək.
Əməlin nişaneleri isə bunlardır: Namaz, oruc, zəkat və ixlaslı olmaq.”
Sonra Şəmun, Rəsulullaha, “Doğru kimsənin, möminin, səbirlinin, tövbə edənin, şükr edənin, xuşu sahibinin, saleh kimsənin, başqalarının xeyirini istəyənin, yəqin əhlinin, ixlas sahibinin, zahidin, yaxşının, təqvalının, təkəllüf əhlinin, zalımın, ri­yakarın, münafiqin, həsəd aparanın, israf edənin, qafilin, xainin, təm­bəlin, yalançının və fasığın əlamətlərini açıqlayın.” dedi. Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih belə buyurdu:
“Doğru olan kimsənin əlaməti dörddür: Doğru danışar; Allahın müjdəsini və qorxutmasını təsdiq edər; əhdini yerinə yetirər və xəyanətdən qaçınar.
Möminin əlaməti də, şəfqətli, anlayışlı və həyalı olmaqdır.
Səbirlinin əlaməti də dörddür: Çətinliklərə qarşı səbr edər; yaxşı işlərdə qərarlı olar, təvazö və helm sahibidir.
Tövbə edənin də əlaməti dörddür: Sırf Allahın razılığı üçün əməl edər; batili tərk edər; haqqa sarılar və xeyirli işlərə çox maraq göstərər.
Şükr edənin də əlaməti dörddür: Nemətlər qarşısında şükr edər; bəlaya qarşı səbirli olar; Allahın qismət etdiyi şeylə kifayətlənər və Allahdan başqasına həmd və təzimdə olmaz.
Xuşu sahibinin əlaməti dörddür: Gizli və açıq hər yerdə Allahın nəzarətində olduğunu bilər; yaxşı işlər edər; qiyaməti düşünər və Allahla münacat edər.
Saleh kimsənin əlaməti də dörddür: Ürəyini təmizləyər; əməlini düzəldər; qazancını və bütün işlərini islah edər (İslami ölçülərə görə nizama salar).
Başqalarının xeyirini istəyən kimsənin əlaməti də dörddür: Haqq üzrə hökm edər, öz əleyhinə belə olsa haqqı söyləyər; özü üçün istədiyi şeyi başqaları üçün də istər və heç bir kimsəyə haqsızlıq etməz.
Yəqin əhlinin əlaməti isə altıdır: Allahın varlığına yəqin edib Ona iman gətirər, ölümün haqq olduğuna yəqin edib ona qarşı diqq­ətli olar; qiyamət gününün haqq olduğuna yəqin edib o gündə alçaq olmaqdan qorxar; cənnətin haqq olduğuna yəqin edib onun üçün darıxar; cehen­nemin haqq olduğuna yəqin edib ondan xilas olmaq üçün açıq bir şəkildə səy göstərər və hesabın haqq olduğuna yəqin edib öz nəfsini hesaba çəkər.
İxlas sahibinin əlaməti dörddür: Qəlbi (şirk, küfr, kin vs. şeyler­den) və üzvləri (günah etmək, əziyyət etmək vs. şeylərdən) salamat qalar; başqalarına yaxşılıq edər və pislik etməkdən çəkinər.
Zahidin əlaməti on şeydir: Haramlara (rəğbət) göstərməz; nəfsinə hakim olar; Rəbbinin vaciblərini yerinə yetirər; kölə isə gözəl itaət edər; əfəndi isə yaxşı idarə edər; nə təəssübü olar, nə də kini; özünə pislik edənə yaxşılıq edər, zərər verənə xeyrlə cavab verər, özünə haqsızlıq edəni bağışlayar və Allahın haqqına boyun əyər.
Yaxşı insanın əlaməti də on şeydir: Allah üçün sevər. Allah üçün nifrət edər; Allah üçün biriylə yoldaş olar; Allah üçün yoldaşlığını pozar; Allah üçün hirslənər; Allah üçün məmnun olar; Allah üçün çalışar, Allahı arzular; təmiz, ixlaslı, həyalı, qorxulu olub əməllə­rini müşahidə edən Allaha qarşı xuşu içərisində olar və Allah yolunda ehsanlar edər.
Təqvalının əlaməti isə altı şeydir: Allahdan qorxar. Allahın sorğusundan çəkinər. Allahı görərcəsinə axşamlayıb səhərlər; dünyaya əhəmiyyət verməz və əxlaqı gözəl olduğu üçün dünyanın heç bir şeyini böyük saymaz. [2]
Mütəkəllif olanın (zorla özünü əhl göstərmək istəyən kim­sənin) əlaməti dörddür: Faydasız şeylərdə mübahisə edər; özündən üstün olan kimsəylə çəkişər; çata bilməyəcəyi şeyə əl uzadar və səyini, özünü qurtarmayacaq şeylərdə sərf edər.
Zalımın əlaməti də dörddür: Özündən üst səviyyədə olana itaət etməməklə zülm edər; özündən aşağıdakıları zorla özünə kölə edər; haqqa düşmən olar və açıqca zülm edər.
Riyakarın əlaməti də dörddür: Yanında biri olduğunda, Allah yolunda olan işə əlaqə göstərər; tək olduğunda isə tənbəl olar; hər işində təriflənməsini çox sevər; adını yaxşı tanıtmağa çalışar.
Münafiqin əlaməti də dörddür: Batini xarabdır, dili qəlbi ilə, sözü əməliylə və içi də xariciylə ziddiyyət təşkil edər. Cəhənnəm atəşində yanacaq münafiqin vay halına.
Həsəd aparanın əlaməti də dörddür: Qeybət, yaltaqlıq və (başqalarını) başlarına gələn müsibətlə tənqid etmək. [3]
Bədxərcin əlaməti dörddür: Batil ilə fəxr etmək, malik olmadığı şeyi (kreditlə) yemək, xeyr işləri etməyə maraq duymamaq və özünə faydası toxunmayan kəsləri tənqid etmək.
Qafilin əlaməti də dörddür: Qəlb gözünün korluğu, yanılma içeri­sinde olmaq, əylənmək və unutqanlıq.
Tənbəlin əlaməti də dörddür: Qüsur həddinə qədər zəiflik edər; işləri məhv edəcək dərəcədə qüsur göstərər; dözümsüz olana qədər işləri məhv edər və günaha sürüklənincəyə qədər dözümsüz olar.
Yalançının əlaməti də dörddür: (Bir şey) söylədiyində doğru söyləməz; (özünə bir şey) deyildiyində (söyləyəni) doğrula­maz; söz gəzdirər və böhtan atar.
Fasıqın əlaməti də dörddür. (Haram) əyləncəyə düşkün olmaq, boş şeylərlə məşğul olmaq, düşmənlik bəsləmək və böhtan atmaq.
Xainin əlaməti dörddür: Allaha üsyanda olmaq, qonşulara əziyyət etmək, dostlara kin saxlamaq və azğınlara yaxınlaşmaq.
Sonra Şəmun Peyğəmbəri Əkrəmə belə dedi: “Mənə şifa verdin; korluqdan çıxarıb bəsirətə qovuşdurdun. Elə isə, hi­dayet yollarını mənə öyrət.” Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih də bunun üzərinə belə buyurdu:
Ey Şəmun, şübhəsiz cinlərdən və insanlardan dinini əlindən çıxarmaq üçün səni izləyən və səninlə döyüşən düşmənlərin vardır. İnsanlardan olan düşmənlərin: Axirətdə payları olmayan, Allah qatında olana əlaqə göstərməyən, bütün səylərini xalqı (etdiklərindən ötəri) ayıblamağa sərf edib, özlərini heç bir zaman tənqid etməyən və etdikləri əməllərdən çəkinməyən kəslərdir. Səni saleh gördüklərində, həsəd edib “Riyakar”dır deyərlər, fasid olduğunu gördüklərində isə, “Ondan xeyir gözlənilməz” deyərlər.
Cinlərdən olan düşmənlərin isə, Şeytan və onun əsgərləridir. (Övladın öldüyündə səbrini əlindən almaq üçün) yanına gəlib “Oğulun öldü” desə, cavabında: “Dirilər, ölmək üçün yaradılmışlar; bədənimin bir parçası olan oğlum cənnətə gedi­r; bu da mənim üçün sevindiricidir” de. Yanına gəlib “Malın elin­den çıxdı” desə, ona belə cavab ver: “Həmd Allaha ki (özü) verdi və (özü də) aldı və zəkatı məndən qaldırdı; artıq üzərimdə zəkat yoxdur.” Yanına gəlib “Xalq, sənə zülm edir amma sən cavab vermirsən” desə, de ki: “(Qiyamət günündə) ancaq in­sanlara zülm edənlər və haqsız yer üzündə azğınlıqda olanlar günahkar sayılarlar. “[4] Amma “Yaxşı iş görənlərə bir müşkül yoxdur. “[5] Yanına gəlib səni, eqoizmə sürük­ləmək məqsədiylə “Yaxşı işlərin nə qədər çoxdur” desə, “Pis işlərim yaxşı işlərimdən daha çoxdur.” deyə cavab ver. Gəlib “Nə qədər çox namaz qılırsan” desə, “Qəflətim namazımdan daha çoxdur” deyə cavab ver. “Xalqa nə qədər hədiyyə verirsən!” desə, de ki: “Aldıgım, verdiyimdən daha çoxdur.” “Sənə zülm edən nə qədər çoxdur” desə, “Zülm etdiyim kəslər daha çoxdur” de. Gəlib “Nə qədər yaxşı əməldə olursan” desə, “Çox günah işləmişəm” deyə cavab ver. Yanına gəlib “Şərab iç” desə, “Mən günah işlət­mərəm” de. Yanına gəlib “Dünyanı sevmirsənmi? desə, “Xeyr sevmirəm, ona aldanan (mən deyiləm) başqasıdır” deyə cavab ver.
Ey Şəmun, yaxşılara qatıl; Yaqub, Yusuf və Davud kimi peyğəmbərlərə tabe ol. Allahı Tebareku və Təala, ən aşağı təbəqəni yaratdığında, bu təbəqə öyünərək kükrədi və “Kim mənə qalib gələ bilər?” dedi. Allahı Təala yeri yaradıb aşağı təbəqənin üzərinə yayınca, aşağı təbəqə ram oldu. Sonra da yer öyünüb “Kim mənə qalib gələ bilər” dediyində Allahı Təala, üzərində olanları sarsıtmaması üçün dağları yaradıb mismar kimi yerə mıxladı. Bunun üzərinə, yer sakitləşdi. Daha sonra dağlar yerə qarşı öyünüb başını yuxarı tikərək, qürurlu bir şəkildə “Kim bizlərə qalib gələ bilər?” dediyində Allah dəmiri yaratdı. Dəmir, dağları parçalayınca, onlar da ram olub yatışdılar. Sonra dəmir dağlara qarşı öyünüb “Kim mənə qalib gələ bilər?” dediyində, Allah atəşi yaratdı. Atəş dəmiri əridincə, dəmir də ram olub sakitləşdi. Sonra atəş hiddətə gəlib öyündü və “Kim mənə qalib gələ bilər?” dedi. Allah suyu yaratdı; su onu söndürüncə atəş də ram oldu. Sonra su öyündü və coşub daşaraq “Kim mənə qalib gələ bilər?” dediyində Allah küləyi yaratdı, külək suyun dalğalarını hərəkətə keçirərək dərinliyində olanları alt-üst edip­ axmasına maniə törətdi. Bunun üzərinə su da ram oldu.
Sonra külək öyünüb qıvrılmağa başlayıb fırtına şəklində əsərək “Kim mənə qalib gələ bilər?” dedi. Allah nə küləyin nə də başqa heç bir şeyin sıza bilməyəcəyi binalar və sığınacaqlar yap­ması üçün insanı yaratdığında külək də ram olub sakitləşdi. Sonra insan da azıb “Kim məndən daha qüvvətlidir?” deməyə başlayınca, Allah ölümü yaratdı. Ölüm ona qalib gəlincə, insan da ram oldu. Sonra ölüm də öz-özünə öyünməyə başladığında, Allahı Təala belə buyurdu: “Özünə öyünmə, səni cənnət və cəhənnəm əhlinin arasında kəsib bir daha da diriltməyəcəyəm.” Bunun üzərinə ölüm də qorxdu (öyünməyi buraxdı). Sonra Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih belə davam etdi: “Helm qəzəbə, mərhəmət hirsə, sədəqə də günaha qalib gəlir.”
[1]- Allahın əmr və buyruqlarına itaət etməyi və beləcə yaradılışın hədəfi olan Allaha ibadət etməyi təmin etdiyi üçün, ağıl həm yaradılışın və həm də ölümdən sonrakı həyatın səbəbi sayılar. Savab və cəza da ağılla mütənasibdir; çünki ağılı olmayanın, məsuliyyəti yoxdur və ağılı olan da, ağılı nisbətində məsuldur.
[2]- İbarenin zahiri belədir; lakin əlamətlərin biri əskik olduğundan ötəri bəlkə də “lihusni xulqihi” yerinə “yehsunu xulquhu” ibaresi doğrudur. O zaman mənası belə olar: Təqvalının altıncı sifəti budur: Və gözəl əxlaqlı olar.
(tuhəful-uqul kitabı)
[3]- Yəqin dördüncü əlamət ravilerin qələmindən düşmüşdür.
[4]- Şura/42.
[5]- Tövbə/91.

Düzgün özünüdərkin dünyanı tanımada rolu.

Düzgün özünüdərkin dünyanı tanımada rolu.

İlk öncə bilməyimiz lazımdır ki, dünya insanın həytı, məqsədləri ,istəkləri baxımından onun üçün çox önəmil bir yerdir.Dünya dediyimiz zaman, bizim də içərisində var oldugumuz , məkan və zaman içərisində  mövcud  olan gördüyümüz və yaşadıgımız  aləm nəzərdə tutulur. Yəni dünya , məkan və zaman içərisində bizim həyatımız qərar tutdugu materiya aləmidir.Dünya həyatı deyildikdə də ,zehnimizdə həmin meteriya içərisində bəlli bir nöqtəyə qədər sürdürdüyümüz yaşayış təsəvvür olunur.Biz bir varlıq olaraq özümüzü həmin məkan və zamanın içərisində bir cisim olaraq görür və dərk edirik. Həyatımız bu dünya reallıgında bizə verildiyi üçün , bu dünyanın da bizim həyatımız üçün çox önəmli olması lazım gəlir. Varlıgımızın ilk anlarını da bu dünyada dərk etdiyimizə görə , burada əbədi qalmagımız, əqli dəlillərlə  qeyri-mümkün olsa da, varlıq aləminə qədəm basmagımız səbəbindən həyatımızın əbəs olmasını iddia etmək çox məntiqsiz və agılsız bir görüş olardı. Deməli biz öz varlıgımızı dünyada  əldə etdiyimizə və var olmagımız haqqında burada bilgiyə yetişdiyimizə görə ,biz dünya həyatının əhəmiyyətli olmasını anlamalı , onun müxtəlif yönlərini , insan üçün faydalı olan tərəflərini zərərli cəhətlərindən ayır etməyimiz lazımdır. Həyatın bizə, bizim istəyimiz olmadan verildiyinə və onun ilkin mərhələsinin də  bu dünyada baş verdiyini əminliklə anladıgımıza görə , mütləq bu dunyanın vucudumuz üçün xeyirli və zərərli tərəflərinin öyrənməyimiz üzərimizə düşən vacib bir məsələdir.Həyatda xeyirə yetişmək və şərrdən amanda qalmaq üçün də özümüzü layiqincə tanımalı , nə üçün var edilib, bu dünyaya hansı məqsəd üçün gətirildiyimizi  bilməyimiz çox böyük önəm daşıyır.Təbii olaraq insan üçün dünyayə gəldikdən sonra , ilk önəmli olan məsələ həyatda sag qalıb ondan zövq almaqdır. Bu , bəşər üçün ən ümdə məsələ olub, onu həyatda bir sıra işləri icra etməyə məcbur edir.O, dünya həyatında varlıgını sürdürə bilməsi üçün , müxtəlif müqəddimə işləri görür, həyatı üçün təhlükəli olan amillərdən də cox böyük ciddiyyətlə çəkinməyə başlayır. Deməli, həyatda vucudunu qoruyub sag qalmaq insanın ilkin və davam edən arzusu, onun əksi olan yoxluq isə nifrət etdiyi və qorxdugu  ən əsas şeydir. İnsan bunu yaradılışı etibari ilə fitri olaraq dərk edir  və onun gerçəkliyinə zərrə qədər də olsa şübhə ilə yanaşmır.Dünya həyatında elə bir insan tapılmaz ki,varlıgı özü üçün ən böyük xeyir, yoxlugu isə ən qorxunc bir zərər sanmasın. Hətta insanları bu dünya həyatında bir-birinə birləşdirən, onları bir ailə halına salan, dogub törəməyə rəgbətləndirən və yaxud da digər insanların haqqına təcavuzə yönəldən, onlara zülmü rəva gördürən və onların hayatını məhv etməyə cürətləndirən səbəb də elə bu fitri duygudan yaranır.Varlıgını anlamaq və onun daimi olmasına səy etmək , onun yox olmasından qorxmaq dərki, insanın bu dünyanı dəyərləndirməsi üçün çox vacib faktor olmasına baxmayaraq , onu düzgün anlayıb , faydalı nəticələrini əldə etməsi baxımından kifayət deyildir.İnsanların əksəriyyətinin də bu dünya həyatından faydasız bir nəticə ilə ayrılmasının da kökündə,belə  düzgün olmayan dərkiyyat dayanır.Dünya həyatında faydalı və xeyirli nəticələr əldə etmək , onun mahiyyətinin düzgün dərk olunması və bu həyatın dogru yaşanmasına baglı oldugu kimi,onun da mahiyyətinin düzgün başa düşülməsi , insanın öz varlıgını dərk etməkdə səhvə yol verməməsinə baglıdır.İnsanların öz varlıqları haqqındakı dərkiyyatı, həyatlarının mahiyyətini anlama dərəcələri müxtəlif oldugu üçün ,dünya həyatında onların yaşayış tərzləri də öz müxtəlifliyi ilə seçilir.Bəzən dünya həyatında insanların əksəriyyətinin ,dünyanın zahiri gözəlliklərinə çox düşkün olduqlarını , aşırı dərəcədə həyatın ləzzətlərindən yararlanmaga baglı olduqlarını görürük.Belə insanlar, həddən artıq rahat  həyat , maddi nemətlərlə zəngin olan , murəffəh bir yaşayışa sahib olmaga çalışırlar. Hətta insanların bəzisi, bu yolda müvəqqəti olduqlarını unudaraq,həyatlarının bitməyəcəyini zənn edir,dünyanın maddi nemətləri , zövq və ləzzətləri içərisində əbədi həyat təminatına səy edirlər.Əslində bu cür insanları , dünya həyatının zahiri gözəlliklərinə  olan bu qədər düşkünlüklərinə görə deyil, bəlkə onları özləri haqqında düzgün özünüdərkə sahib olmamalarına görə qınayıb tənqid etmək lazımdır.Belə insanlara,dünyanın və onun zövqlərinin aldadıcı və yalançı olmasını anlatmaqdan öncə , onların öz varlıqlarını , həyatlarını və şəxsiyyətlərini düzgün dərk etmələrini tələb etməli, özləri haqqında dərin bir araşdırma aparmaga sövq etdirməli və rəgbətləndirməliyik.Əyər insanlar əvvəlcə bunun üzərində dogru bir düşüncə əldə edərlərsə,ikinci mərhlədə olan dərkiyyatları da düzgün bir istiqamətdə gedəcək və dünya həyatının həqiqi çöhrəsini görə biləcəklər.. ( ardı var).

İslamda məhdəviyyət əqidəsi

Hər şeydən öncə bilməyimiz lazıdır ki , məhdəviyyət əqidəsi islamda, imamət əqidəsinin bir hissəsini təşkil edir.Ona görə də mehdiçilik  inancını düzgün və kamil bir şəkildə başa düşmək üçün , imamət əqidəsini tamm və dolgun şəkildə öyrənməyimiz lazımdır.İslam etiqadında imamətin yerini  və keyfiyyətini  dərk etmədən, mehdi əqidəsini də kamil bir şəkildə ələ gətirməyimiz mümkün olmayacaq.Çünki məhdəviyyət inancı islam əqidə usulunun müstəqil bir qanadı olmayıb,imamət əqidəsinin bir budagı halındadır və bilavasitə onun tamamlanması üçün , var olması zəruri olan bir məsələdir.İndi isə bilməyimiz lazımdır ki, niyə biz mehdiçilik əqidəsinə yiyələnməliyik və bu inanca sahib olmasaq hansı naqislik bizim etiqadımıza yol tapa bilər?                                                                                                                                                                                                  Kainatın xaliqi olan Allah-təala insanlıq üçün din olaraq islamı seçmiş və bütün göndərilmiş peygəmbərlər də bu dinin dəyərlərinin bəşəriyyətə hakim olması  üçün ardıcıl olaraq göndərilmişlər.Deməli din ilahi səfirlərin bəşəriyyətin həyatını ədalətli bir nizama salmaq üçün gətirdikləri qanunlar toplusudur.Din adalanan bu dəyərlər toplusunun bəşəriyyəti hidayət etmə baxımından müxtəlif cəhətləri vardır.Dinin bir silsilə dəyərləri vardır ki, bəşəriyyətin saglam inanc, əqidə və düşüncəsinin  formalaşmasına xidmət edir.Bunun içərisinə , bəşərin yaradıcıya olan düzgün etiqadı, yaradıcı ilə insanlıq arasında rabitə yaradan ilahi səfirlərə və kitablara olan dolgun əqidəsi ,axirət dünyası və digər zəruri məsələlərə  aid olan  inancı  daxil olur.Dinin digər dəyərlər sistemi də vardır ki, bura  insanın rəbbi qarşısında olan vəzifələri və huquqlarının bəyanı daxil olur.Bu qanunlar və huquqlar onun rəbbi qarşısında necə bir qul olmasını , hansı əxlaqi fəzilətlərə sahib olub ,hansı nəfsani rəzalətlərdən özünü paklamasını ona bəyan edir.

  Dinin bəşəriyyət üçün gətirdiyi çox önəmli digər bir özəlliyi də vardır ki,bu, onun dünya həyatının nizamının necə qurulması ilə əlaqəli olan yönüdür.Təbiidir ki, insan bu dünya həyatında yaşadıgı üçün, fərdi və ictimai həyatını kontrol edən bir nizama tabe olması lazımdır.Bu insanların toplum olaraq bir-birinə qarşı olan huquq və vəzifələrini anlaması,dünyəvi  münasibətlərində ədalət və inasfın qoruması  və buna riayət etməsi baxımından zəriridir.Ona görə də din, bəşəriyyət üçün seçilmiş ali bir dəyərlər  sistemi gətirdiyinə görə toplumun bu cəhətdən ehtiyacını mükəmməl olaraq qarşılama gücünə malikdır.İnsanın bu dünya həyatına əbəs yerə gəlməsinin düşünülməsi ,agılın hökmü ilə qeyri-mümkün olduguna görə,insanı yaradanın onu  müəyyən bir məqsəd üçün yaratdıgı danılmazdır. Buna görə də ,onun insana yaradılış qayəsi və məqsədini anlatması , yaradılış hikmətinin gərəkdirdiyi bir şeydir.Ümumi olaraq insanın həyatı , dünya və axirət mənzillərindən ibarət oldugu , bu iki həyatın da bir-biri ilə qırılmaz bir rabitəsinin oldugu üçün , mütləq ona bu dünyadakı həyatını necə qurmasını və hansı nizama tabe olmasını bəyan etməlidir.Elə ilahi səfirlərin göndərilməsinin hikmətlərindən biri də, bəşərə dünyada hansı qanunlar və dəyərlər sisteminə tabe olaraq yaşamasını onlara təlim etməkdir. Buna görə də belə əhəmiyyətli məslədə dinin laqeyid qalıb insan üçün heç nizam təqdim etməməsi  düşünülən bir şey deyildir. Çünki bu insanlıgın gələcəyi və aqibəti baxımından çox önəmlidir.Bəşəriyyətin peygəmbərlərin gətirdikləri dəyərlər sisteminə tabeçiliyi onun həyatının müxtəlif cəhətlərini əhatə edir.Toplumlar yer üzündə insanın yaradılmasından bu günə qədər,göndərilən bir peygəmbərsiz və yaxud sabit bir şəriətsiz olmadıgı üçün, əsrlər və minilliklər boyu , bu ilahi dəyərlər müəyyən dərcədə yaşanmış və bü gün də yaşanmaqdadır.Ona görə də, bu cəhətdən,  ilahi məqsədin qismən də olsa , həyata keçdiyini qəbul etmək olar.Çünki, hər peygəmbər dönəmində onun gətirdiyi qanunlara tabe olan insanlar olmuş və hər şəriətin də, öz zamanında qanunlarına tabe olaraq həyatlarını davam etdirən  toplumlar   var olmuşdur.

       Lakin, bəşəriyyət üçün ilahi dərgahdan müəyyən edilmiş həyat nizamı və əxlaqi dəyərlər sistemi  tam kamil bir şəkildə hələ də tətbiq edilə bilməmişdir.Deməli, insanlıq üçün ilahi qərəz və məqsəd hələ də həyata keçmiş deyildir.Buna baxmayaraq , peygəmbərlərin gətirdikləri şəriətlərdə, bunun həyata keçəcəyi bildirilmiş və həmişə ideya olaraq onların missiyasında mövcud olmuşdur.Əslində peygəmbərlərin silsiləvi olaraq göndərilməsinin də hikməti bundan ibarətdir.Peygəmbərlik tarixini izləsək , bir peygəmbərin dönəmi sona çatdıgında onu digərinin dönəminin izlədiyini görərik.Bəzən də bir neçə peygəmbər bir şəriət dövrünü tamamlamaq üçün ardıcıl göndərilirlər.Məsələn;Həzrət Musa (ə s) dan sonra gələn  bəni-israil  peygəmbərləri Onun şəriət dönəmini tamamlamaq üçün göndərilən elçilərdir və ayrıca bir şəriət də gətirməmişlər.Onları həqiqətdə HZ  Musanın şərətini diriltmək və tətbiq etmək üçün göndərilən səfirlər adlandırmaq olar.Deməli, Allahın din olaraq seçib bəyəndiyi qanunlar və dəyərlər toplusu əvvəlcədən kamil olaraq qəaralaşdırılmışdır.Lkin cəmiyyətə tətbiq edilməsi baxımından silsiləvari olaraq şəriətlər dönəmi şəklində göndərilmişdir ki, zaman-zaman bəşərin şüuruna və həyatına hakim olsun.Belə olmasaydı bir peygəmbərin sabit şəriətlə gəlməsi kifayət edər , silsiləvari şəriət dəyişikliklərinə də ehtiyac duyulmazdı.Beləliklə, bəzən bir peygəmbərin  şəriət dönəmi uzun müddət hakim olur, ondan sonra da çoxlu peygəmbərlərin gəlməsinə baxmayaraq , o şəriət dəyişilməz olaraq  qalır.Bunun hansı səbəblərdən dogmasını , hikmətinin nədən ibarət olmagını bilməyimiz lazımdır.Əslində bu məsələ saglam bir  əqli muhakimə ilə  yanaşsaq , bir peygəmbərin gətirdiyi şəriət  uzun bir zaman üçün sabit qalacaqsa , ondan sonra  peygəmbərlərin   göndərilməsinin zahirən bir mənası qalmır.Çünki onlar da eyni şəriətə dogru dəvət edirlər.Deməli,  burada  başqa səbəblər və hikmətlər də mövcuddur ki, onların zəruriliyi sonrakı peygəmbərlərin gəlişini vacib edir.Bu , ilahi qanunları ehtiva edən şəriətlərin sahibi olan peygəmbərlərin  məqam və keyfiyyətləri ilə baglı olan bir məsələdir.Şəriəti gətirən və onu cəmiyyətə tətbiq etməyə çalışan peygəmbər Allahın elçisi olmaqla yanaşı,bir sıra üstünlük və fəzilətlərə də yiyələnmiş olmalıdırlar.Bu fəzilətlərdən ən önəmlisi və vacib olanı onların ismət məqamına sahib olmalarının zəruri olmasıdır.İsmət məqamı peygəmbərlərə Allahın lütfü olaraq verilmiş ən böyük fəzilətdir ki, onunla günahdan , xətadan, səhvdən və şəriəti tətbiq etməkdə hər hansı bir yanlışlıqdan tamamilə uzaq olurlar.Çünki, şəriətin içinə aldıgı ilahi qanunlar toplusu , Allah tərəfindən insanlara nəql olunmaqda, xətaya ugramaqdan   qorunmasından daha çox , onların toplum içərisində səhvə yol verilmədən düzgün tətbiq edilməsinə ehtiyac vardır.Ona görə də qanunların kimin əlində və kontrolunda  olması  , onların saglam və dəyişilməz qalması üçün çox önəmlidir.Bu səbədən dolayı ilahi öhdəlikləri boyunlarına götürmüş şəxslər,Allah tərəfindən bu ismət məqamına seçilmiş olurlar.Belə olmasa idi şəriət sahibləri kiçik bir sapmanın nəticəsində , xətaya yol verər , şəriətin dəyişikliyə ugramasına və yaxud yanlış tətbiqinə səbəb olardı.Bunu anladıqdan sonra , sabit bir şəriətin uzun zaman  üçün tətbiq edilməsinə görə ardıcıl olaraq peygəmbərlərin göndərilməsinin hikməti bizə aydınlaşmış olur. Şəriətlərin tarixi keçmişinə nəzər yetirdikdə görürük ki,son olaraq peygəmbərlərin göndərilməsi, rəhmət peygəmbəri həzrəti Muhəmmədlə sona çatır və nübüvvətə xitam verilir.Sonuncu  peygəmbərin dönəmi bitdikdən sonra , nəbilik missiyası sona çatır və son dəyişməz bir şəriət, islam şəriəti və onun qanunlar toplusu bəşəriyyət üçün ölçü olaraq qərarlaşdırılır. Bu dönəmin dəyişməz olacagı və qiyamətə qədər sabit qalıb, ümumbəşəri bir missiya olacagı hardan anlaşılmalıdır.?Hər şeydən əvvəl bu şəriətin dəyərləini daşıyan kitabın necə bir kitab olmasını bilməyimiz lazımdır.Sonuncu  şəriəti  təmsil  edən  ilahi kitab, özündən əvvəlki  kitablardan fərqli olaraq,risalətin artıq kitab halında dəyişməz qalacagını bildirən müqəddəs  bir  mənbədir. Bu müqəddəs mənbə , heç vaxt  dəyişilməyəcəyini  bəyan etmiş, qiyamətə qədər də hökümlərinin yeganə qurtuluş mənbəyi   olacagını  bildirmişdir.Deməli , peygəmbərlik dönəminə xitam verilmişdir  və  Allahın qanunları bundan sonra yalnız  bu kitaba əsaslanaraq tətbiq edilməlidir.Artıq  bəşəriyyətin dünya və axzirət səadətini təmin edə biləcək ,  bütün   həqiqətlər  bu kitabda bəyan edilmişdir, yeni  kitaba və qanunlara ehtiyac qalmamamışdır. Bu, kitab demək olar ki, risalət yükünü öz içində daşımaqdadır , bəşərin də ehtiyac  duydugu , həyati  əhəmiyyətli  bütün dəyərləri , dəyişilmədən özündə qorudugunu  iddia etmişdir.Lakin bir kitabda dəyərlərin, qanunların  və hikmətlərin təhrif olunmadan qorunub saxlanılması, onların düzgün anlaşılaraq kamil bir şəkildə tətbiq edilməsi üçün kifayət deyildir. Bu kitab, nübüvvətin bir qayəsini , yəni  ilahi  vəhy və həqiqətlərin düzgün şəkildə alınıb  qorunmasını  təmin etsə də , onun digər qayəsi olan , düzgün anlaşılaraq cəmiyyətdə mükəmməl   bir formada  tətbiq olmasını öz öhdəsinə almamışdır. Elə bu səbəbə  görə, peygəmbərlərin  ilahi missiyasının Qurani-kərim tərəfindən  mükəmməl bir şəkildə çatdırılkıb tətbiq olundugunu  demək boş bir iddiadan başqa bir şey deyildir. Digər tərəfdən də Quran, bütün peygəmbərlərin   ümumi məqsədi olan,  ilahi hikmətlər və həqiqətləri  daşıdıgını   və bünların nəhayətdə kamil bir şəkildə bütün dünyada  həyata keçəcəyini aşkar iddia etməkdədir.Əyər həqiqətən də Quran iddia etdiyi hikmət , fəzilət və islahatlar bir zaman tam kamil olaraq dünyada həyata keçəcək və bəşəriyyət üçün əvəzolunmaz dəyərlərə çevriləcəksə, bunun necə baş verməsini də bilməyimiz çox vacibdir. Bu məsələnin üzərindən ötəri keçməyib, dərindən təfəkkür etməyimiz lazımdır. Əvvəldə qeyd etdiyimiz  kimi,  peygəmbərlərin məsumluq məqamına  sahib olması , ilahi vəhy və hikmətlərin təhrif olunmadan  və xətaya yol verilmədən toplumun həyatına tətbiq edilməsi üçündürsə, quranın həqiqətlərinin  və dəyərlərinin saglam tətbiq  edilməsi  isəmət  məqamına  sahib olmayan bir peygəmbər olmadan necə mümkün olacaq?

   Əyər,  peygəmbərlik  məqamının məsumiyyəti  tələb etməsi , ilahi kəlamların düzgün alınıb, səhvə yol verilmədən  həyata keçirilməsi  üçün lazımdırsa  və bunun bir yönü, yəni  ilahi kəlamların səhvsiz  alınıb qorunması  artıq həyata keçmişdirsə, yeni peygəmbərin gəlməsinə artıq ehtiyac qalmamışdır. Lakin ,məsumiyyət məqamına hələ də ehtiyac qalmışdır. Ç ünki,  təhrif olunmadan qorunub saxlanılan ilahi kəlam , ilahi məqsəd və qayəyə uygun olaraq həyata keçməsi hələ ki, təmin edilməmişdir.N əticə  olaraq  dünya  məsum insanın varlıgından  bu günə qədər ehtiytacsız olmamışdır.Belə olan təqdirdə, pəygəmbərli dönəminin bitməsi ilə, məsumiyyət dönəminin bitməməsi lazım gəlir, əks təqdirdə, Quranın iddiya etdiyi ümumbəşəri rəhmət və ədalət  dönəminin hakim  olmasını həyata keçirmək qeyri mümkün olacaq. Çünki bu,risalətin alınıb qorunması qədər əhəmiyyətə malikdir və onun həyata keçməsi  birincidən daha çox ismət məqamını tələb edir. Allahın dini zaman-zaman peygəmbərlər vasitəsi ilə bəşəriyyətə gətirilmiş  və bu günə qədər qorumuşdur. Bu müqəddəs missiya ta əvvəl gündən məsum insanlar tərəfindən reallaşmışdır.Lakin ilahi dinin  dünyadakı ədalətli hakimiyyəti hələ də həyata keçməmişdir.Bu o deməkdir ki, daha agır , çətin bir sınaq və məsuliyyət  həyata keçmədən qalmışdır.Belə daha agır mükəlləfiyyət və imtahanın məsum bir insan olmadan, adi bir fərd vasitəsi ilə  həyata keçməsi , saglam aglın qəti mühakiməsi ilə qeyri-mümkün olan bir işdir.Nəticə olaraq dərk edirik ki, məsum bir insanın olmasaına ehtiyac vardır, lakin bu məsum bir insanın eyni zaman da peygəmbər olması da lazım deyildir.Çünki,  bu sifətə sahib oılan şəxs ,Allahdan yeni heç bir şey gətirməyəcək, əksinə sabit  və dəyişilməz qalan hökm və hikmətləri dünyada insanlıga hakim edəcəkdir.Yer  üzərində, insanlıgın əbədi arzüsü olan ədalətin  bərpa olunması,  Quran dəyərlərinin bəşəriyyətə yayılıb örnək  və ülgü olması , belə bir şəxsiyyət  tərəfindən  reallıga çevriləcəkdir.Belə məsüm insanın varlıgına ehtiyac, dünyada təkcə  ədalətli bir sistemə baglı olan ümumbəşəri bir hakimiyyətin  qurulmasına görə deyildir. Onun varlıgına olan ehtiyac, insanların dini həqiqətləri ələ gətirməkdə  səhvə və xətaya düşməmələri , ilahi hökümləri kitab və sünnətdən  düzgün şəkildə əldə etmələri baxımından  da duyulmaqdadır. Peygəmbərlər , ilahi hikmətləri vəhy yolu ilə insanlar içərisinə gətirir, bir müddət bu həqiqətləri təblig etdikdən sonra  haqqa qovuşurlar. Onlardan sonra , gətirdikləri müqəddəs dəyərlər  və hökümlərin  təhrifə yol verilmədən  sonrakı nəsillərə ötürülməsi lazımdır. Bunun üçün xüsusi bir elmə sahib olub, ilahi kitabların batininə  agahlıgı olan, peygəmbərlərdən  ilahi  əmanəti  əxz  etmiş xüsusi canişinlərin  var  olması  mütləq  zəruri olan bir ehtiyacdır. Əyər belə olmasa, peygəmbərlərin gətirdiyi ilahi kəlamlar , hikmətlər və elmi həqiqətlər, batini bilgisi olmayıb yalnız zahiri məlumatlara sahib  olan insanlar tərəfindən  yanlış  anlaşılaraq  , təhriflərə məruz qoyulub  insanlara təhvil verilər. Bu isə ixtilafların, bidətlərin , təhriflərin  və xurafatların  baş qaldırıb yayılmasına  gətirib çıxardar ki, bunun da sonu zəlalətdir. Ona görə də, peygəmbərlərdən sonra  məsüm imamların  var olması  saglam agılın hökm etdiyi  qəti və zəruri bir şeydir. Buna bəşəriyyətə son peygəmbər olaraq göndərilmiş həzrəti Muhəmmədin şəriətində   daha çox etiyac duyulur.Çünki, onun gətirdiyi şəriət özündən qabaqkı bütün şəriətlərin hökmünə xitam vermiş  və nəsx etmişdir.Peygəmbərdən sonra da, belə bir əbədi və ümumbəşəri  olan şəriətin   qurana əhatəlki bilgisi  olmayıb , məsum insan olmayan   adi insanların öhdəsinə  buraxılması, ilahi qərəz və məqsədə uygun  olmayan bir şeydir. Beləliklə,  sonunda agılı əsas götürərək qərəzsiz düşünən insan  imamət əqidəsinin  haqq olmasını anlayıb, peygəmbərdən sonra da  məsumiyyət dönəminin davam etməsinə  inanacaq.Məhdəviyyət əqidəsi də imamət əqidəsindən şaxələnən bir budaqdır ki, imamətin ilahi bir seçki ilə olub  bu gün də davam etdiyini   göstərir. Çünki, məhdəviyyət əqidəsi ,imamət əqidəsinin  praktik olaraq həyata keçməsini , onda  olan xüsusuyyətlərin əməli olaraq  yaşanmasını  bəyan edən bir  əqidədir.

(Dadash Dadashov)

     

ALLAHI TANIMA YOLLARI.

Əvvəlki bəhslərimizdə insanı Allah və din  haqqında araşdırma aparmaga sövq etdirən amillər haqqında  söhbət açdıq. Bizə məlum oldu ki, bəzi amillər və hisslər vardır ki, insanı bu sahədə tədqiqat aparmaga vadar edir.İndi isə dinin əsası hesab olunan Allahın varlıgı və tohidin isbat olunmasının mümkünlüyü haqqında olan dəlillər və sübutları nəzərdən keçirəcəyik.Əvvəlcə bilməyimiz lazımdır ki, Allahı tanımagımız  neçə cəhətdən bizim üçün hasil olmalıdır.Allahı tanıma dərslərində biz bu müzakirəni əsasən  iki cəhətdən aparacagıq. Birincisi: Allahı tanımaq, yəni onun var olmasını sübut edən qəti dəlillərə baş vurmaqla onun varlıgına özümüzdə və digər insanlarda qənaətbəxş və aydın dəlillər hasil etməkdir.

İkincisi, Allahı tanımaqda onun zatının yeganəliyini dərk edib, zatı ilə sifətlərinin bir olmasını, zatının həqiqətinin isə dərk olunmaz oldugunu  qəti dəlillərlə isbat etməkdir.

Allaha mərifət hasil etmənin bu iki cəhətinin hər ikisi, müxtəlif mövzuları əhatə edir, coxlu əqli və elmi dəlillərə söykənir. Bizim üçün ilk olaraq kainatı yaradan birinin var olmasını sübuta yetirmək  və zehinlərdə onun üçün qaneedici sübutlar göstərməkdir.

Bu cəhətdən biz, Allahı tanıma dərslərini bir neçə hissəyə ayıraraq , hər hissənin öz dəlillərini izah edəcəyik.

Beləliklə; Allahın var olmasına yetrişmə yollarını aşagıdakı qismlərə ayıra bilərik:

1.fitrət  yolu.

2.Əqli və fəslsəfi yol və onun qismləri.

3.İrfani və qəlbi yol.

Allah tanımanın fitrət yolu.

İnsanı varlıq aləminin yaradıcısı olıduguna dogru səsləyən və hər an ona möhtac oldugunu ona xatırladan bir batini qərizə, meyl, hiss mövcuddur ki, dünyaya gəldiyi gündən , vəfat edənə qədər ondan ayrılmayacaq. Bu qərizə və meyil insanın agılından, düşüncəsindən,qazandıgı elm və kəsb etdiyi qabiliyyətlərdən asılı olmayaraq onun vucudunda var olan bhir duygudur.Bu duygu daimi olaraq insan içində onu rəbbinə dogru yonəldən və ondan yardım diləməyə sövq etdirən bir cazibədir. Ona görə də insanda olan bu cazibə və meyil onu heç bir hərəkətverici amil olmadan, allaha dogru çəkdiyi üçün, Allah tanımada ona fitri yol deyilir.

Bu fitri meyil və cazibə heç vaxt insandan ayrılmamaqla yanaşı, onu daxildən istiqamətləndirərək Allaha dogru yönəldir.Lakin, insanın bu duygu vasitəsi ilə daxildən Allaha dogru yönəlməsi , xarici amillərin təsiri və rolu olmadan baş verir.Yəni bu duygunun və cazibənin insan vücudunda yaranması , hər hansı bir təbligatın,tədris və təlimin, yaxud da təfəkkürün  məhsulu deyil. Çünki, çoxsaylı  müşahidələr bunun əksini sübut edərək göstərir ki, təfəkkür, təlim,təbligat və müvafiq mühütün olması kimi Allahı tanımaga dogru yönəldən amillər olmadan da insanlar bu hissin vasitəsi ilə yaradıcı bir qüvvənin varlıgına inanır və ona dogru yönəlirlər.Heç bir amil olmadan bu duygunun insan fitrətində dogması və insanı mütəmadi olaraq  Allaha dogru çəkməsi , o duygunun doguşdan onda qoyulmuş bir  ilahi lütf oldugunu bizə anlatmış olur.Bu hissin mənbəyi və insan vucudunda  necə meydanə gəlməsi haqqında dərindən düşünsək , bizə aydın olar ki, əyər kainatı yaradan biri  mövcud olmasa idi , insan fitrətində belə bir duygunun baş qaldırıb onu yaradıcı var deyə , Allaha dogru istuqamətləndirməsi mümkün olmazdı.

Əlavə olaraq onu da qeyd etməyimiz lazımdır ki , bu fitri duygu Allahın varlıgına ona görə dəlildir ki, əqidəsindən, millətindən , irqindən, cografiyasından , mədəniyyətindən asılı olmayaraq bütün insanların vücudunda müşahidə edilməkdədir.Lakin, bir məsələ həqiqətdir ki, bu fitri duygu və cazibə  bütün insanlarda mövcud olsa da, müxtəlif mühit və  cografiyalarda yaşayan insanlarda özünü fərqli şəkildə təzahür etdirir.Biz, bir mühitdə yaşayan insanlarda bu duygunun təsirinin güclü digər mühitdə yaşayan insanlarda isə zəif olaraq  özünü göstərdiyini müşahidə edə bilərik. Bu duygu, müxtəlif amillərin təsiri ilə  zəifləyə və öz təsirini müvəqqəti olaraq itirə bilər.Lakin, onun tamamilə sönərək vucudu tərk edib aradan getməsi müşahidə olunmamışdır və olması da mümkün deyildir.

(DADASH  ƏLİBƏYLİ)

ALLAHIN VARLIGINI İSBAT EDƏN NİZAM DƏLİLİ

Allahın, kainatın xaliqi olmasını isbat etmək üçün əlimizdə olan ən möhkəm dəlillərdən biri və ən mühümmü nizam –intizam dəlilidir.Nizam deyildiyi zaman təbiət aləminə hakim olan ümumi qanunauygunluqlar nəzərdə tutulur ki, varlıq aləminin hər zərrəsini araşdırdıgımız zaman bunun şahidi oluruq. Başqa bir ifadə ilə desək, kainatda ən kiçik zərrə olan  atomlar və onların daxili quruluşundan tutmuş ,ən böyük  qalaktikalar sisteminə qədər , hər şeydə dəyişilməz qanunlar hakim olub onları idarə etməkdədir.Biz, təbiət aləminə hakim olan bu, dəyişməyən matematik qanunauygunluqlara, yaradıcının varlıgını qəti olaraq  isbat edən nizam dəlili deyirik. Amma hər şeydən öncə, bu nizam dəlilinin Allahın varlıgına sübüt olmasının inkaredilməz və qənaətbəxş əsaslarını göstərməyimiz lazımdır ki, etiraz etməyə qalxan şəxslərin gətirdiyi dəlilləri rədd etmək üçün möhkəm bir vəsilə olsun. Ona görə də nizam dəlilini aydın izah etməkdən əvvəl bir neçə müqəddiməni qeyd etməli və onlara açıqlıq gətirməliyik:

Birincisi; kainatda həqiqətən ümumi qanunauygunluqlara tabe olan bir nizam mövcuddurmu?

İkincisi ;nizam-intizama tabe olan işlərlə nizamsız və pərakəndə olan işlərin bir-birindən fərqi varmı və bunlar hansı fərqlərdir?

Üçüncüsü; nizam-intizamın kainatda mövcud olmasını isbat etməklə Allahın varlıgını sübut etmək mümkündürmü?

Dördüncüsü;Niyə təsadüf nizamlı işlərin yaranmasına səbəb ola bilməz?.

Əvvəlcə kainatda ümumi qanunauygunluqlara tabe olan bir nizamın mövcud olmasını isbat edək.Varlıq aləmində vahid qanunauygunluqlara tabe olan bir nizamın isbatı , həm  kainatdakı prosesləri müşahidə etməklə  normal agıl sahibi olan hər bir şəxsə , həmdə kainatın əsrarəngizliklərini elmi araşdırmalarla ələ gətirən hər hansı bir alimə müyəssər olan bir işdir. Kainatda, nizamın olmasaını və bu nizamın vahid mərkəzə tabeçiliyini , isbat edən elə bariz nümunələr mövcuddur ki, onu təbiət elmlərinin dərinliklərini bilmədən də anlamaq mümkündür.

Çünki, o dəlillər hər bir agıl sahibinin anlayıb nəticə çıxara biləcəkləri aşkar dəlillərdir. Bunları müşahidə etmək üçün, insandan sadəcə olaraq aglını işlətməsi və qəflətə düşməməsi tələb olunur. Həqiqətdə, insana verilən agıl qüvvəsinin ilkin mərhələdə gördüyü iş də, nizamı dərk etmək və ondan ibrət vəsiləsi kimi istifadə etməkdir. Agıl qüvvəsi də bütün insanlara Allah tərəfindən lütf olara verilən bir nemət oldugu  üçün, hər bir insan elmi dərəcəsindən asılı olmayaraq bu qabiliyyətə sahibdir.İnsanda ilahi lütf olan bu agıl qüvvəsi də, təbiətdəki hadisələri müşahidə etdiyi zaman ilk baxışdan nizamlı və planlı işləri ayird edə bilir.Çünki, agılın öz işləri də pərakəndə olmayıb məyyən nizama və plana baglı olan işlərdir.  Müəyyən yetkinlik yaşına çatdıqdan sonra, insan agıl  qüvvəsi ilə ətraf aləmi dərk etməyə başlayır.Bu zaman agıl, təbiət hadisələrini süzgəcdən keçirərək onlarda olan vahid nizamın və qanunauygunlugun əsərlərini müşahidə edir.Onun, varlıqlara hakim olan bu qanunu dərk etməsi, əslində insanın agıl sahibi olub öz işlərini də bu qüvvəyə görə müəyyən etməsinə görədir.Yəni insan özünün və başqa agıllı insanların işlərində müşahidə apararkən,həmin işlərdə,tərtib, ardıcıllıq,plan və dəqiqlik oldugunu aydın şəkildə görür. Məsələn; işlərin arasında fərq olmasında təcrübə aparan insan,inşaat işi ilə məşgul olan bir mühəndisin işinə nəzər yetirir.0, mühəndisin işində əvvəlcə, hazırlanmış bir plan və o plana əsasən tərtib və ardıcıllıqla görülən işləri  müşahidə edir, sonra bunun nəticəsi olaraq son dərəcə nizama söykənən tərtibli bir binanın meydana gəlməsini görür.Bu binada, hər bir detal,inşaat üçün lazım olan material və maddələr, öncədən mühəndisin müəyyən etdiyi, dəqiq   hesablamaya uygun olaraq işlədilmişdir. Bütün bunları gördükdən sonra insan, binanı tikən mühəndisin işini əvvəlcədən düşünülmüş olaraq  bir plana və nizama uygun şəkildə  gördüyünü anlayır və heç vaxt mühəndisin bu işləri plansız olaraq təsadüfən  görə biləcəyini qəbul etmir.

Belə müşahidələri davam etdirən insan, hər hansı bir sənaye müəssisəsinin istehsal etdiyi bir maşını və yaxüd cihazı nəzərdən keçirir və onlarda son dərəcə dəqiqlik və yaradıcılıq incəlikərini görür.O, zaman insan istehsal olunmuş hər hansı bir cihazın detallarının əvvəlcədən hesablamaya uygun yaradıldıgını və digər detallara uygun formada düzəldildiyini dərk edir.Eyni zamanda insan bu cihazı istehsal edən müəssisənin də dəqiq bir plan əsasında, nizamlı bir struktura sahib olduguna görə belə mükəmməl bir cihaz ixrac edə bildiyinə əminlik hasil edir. Məsələn, hər hansı bir maşın zavodunun ixrac etdiyi və dəqiq nizama uygun hərəkət edən aftomobilin işini ,hər hansı bir kompyuter müəssisəsinin istehsal etdiyi bir kompyuterin heyrətamiz dəqiqliklə gördüyü işi nəzərdən keçirdiyimiz zaman, hansı agıl ,elm və qüdrətin işə düşərək bu  belə bir nizamı yaratdıgının fərqinə varırıq. Saysız hesabsız ixtiralar üzərində aparılan müşahidələr nəticəsində ,agıllı insan dərk edir ki, öncədən bir plana söykənmədən və dəqiq hesab aparılmadan belə mükəmməl əşyaların istehsal olunması qeyri-mümkündür.

  Daha sonra insan, buna oxşar müşahidələri, bəşərin  iradəsindən  asılı olmadan var olan, ondan qabaq mövcud olan  və hal-hazırda hərəkətdə, inkişafda, təkamüldə olan təbiət aləmi üzərində davam etdirir. Bu zaman, insanın içində mövcud olan agıl qüvvəsi işə düşərək təbiətdəki tədbirli və hikmətli işlərlə insanın agılına söykənən işlər arasında bir uygunluq ortaya qoyur.

Əvvəlcə insan, varlıq aləminin ən ali əsəri olan insan vucudu üzərində müşahidələr aparır və onun gözünün önündə çox heyrətamiz dünya və ona hakim olan mükəmməl bir nizam aşkar olur.İnsan öz vucudunda işləyən hər bir sistemi, çox dəqiq hesablanmış və mükəmməl qanunauygunluqla işlədiyinin şahidi olur, bioloji vucudundakı həyatın funksiyalarının , öz ixtiyari həyatının işlərindən qat-qat dəqiq və məqsədəuygun olub ən kiçik fəaliyyətin belə səbəbsiz olmadıgının gerçəkliyini dərk edir.Bu zaman insan vucudundakı qeyri-iradi işlərin nizamlanmasının , ixtiyari işlərinin nizamından daha üstün və dəqiq tədbirə və əqli kontrola möhtac oldugunu başa düşür və iradəsinə tabe olan işlərdə bunun kimi dəqiq bir nizamın və tədbirin heç vaxt həyata keçə bilməyəcəyini anlayır. O, zaman cuzi əqli və elmi sayəsində başardıgı hikmətli və nizamlı işlərin bütün varlıgı və onun tədbirini  əhatə edən ümumi elm ,qüdrət və agıl müqabilində çox kiçik bir şey oldugunu dərk edir. Deməli, insan dəqiq nizamın var olmasından, Xaliqin hikmət və elm sahib olan birinin olmasına əminliyi  ilk olaraq öz vucudundan anlayır.Bu elə bir vucuddur ki, çox dəqiq riyazi qanunlarla işləyir , onda olan hər bir orqan , sistem bir-birinə uygun olan heyrətamiz bir tənasüblə yaradılmış ,vucudda olan müxtəlif hissələr və parçalar ümumi vəhdət halında təzahir etmişdır.Normal agılı olan hər bir şəxs ,anatomiya və fiziolgiya  sahəsində dərin bilgilərə sahib olmasa  və mikrobiologiyanın, huceyrələrin heyrətamiz qurluşundan bəhs edən elmi dəlillərindən xəbərdar olmasa da,  insan vucuduna hakim olan bu nizamı dərk edə bilir.Çünki  O, öz vucuduna aglının gözü ilə baxdıgı zaman hər bir orqanın ,digər orqana nisbətdə uygun yaradıldıgını, müəyyən bir ölçü içərisində oldugunu görür. İnsan vucudundakı zahiri orqanların ;göz, qulaq,əl-ayaq ,barmaqlar,dırnaqlar və tənasül orqanlarının  necə də bədənin ümumi  işinə uygun olaraq müəyyən  bir ölçü ilə yaradıldıgını  anlayır.Həqiqətən də insan zahiri əzalarının vucuddakı yerlərinə diqqətlə nəzər yetirərsə, çox böyük bir hikmətin və tədbirin müdaxiləsi olmadan bunun təsadüfən belə olmasını,qətiyyən qəbul edə bilmir.İnsanın vucudu və surəti təsəvvür oluna bilən bütün surətlər içərisində ən ideal və məqsədə uygun bir surətdir.Əyər var ola biləcək milyonlarla surətlər içərisində indi müşahidə etdiyimiz bu ideal surət həqiqətə çevrilmişdirsə , bunun təsadüfən belə oldugunu iddia etmək agılsızlıq və məsuliyyətdən qaçmaqdır.Əyər biz insan üçün hazırki ideal surətdən qeyri bir surət təsəvvür etsək və o vucudda gözlərin , əllərin  və tənasül orqanlarının yerini dəyişsək  necə eybəcər və nizamsız bir vucudla üz-üzə olarıq.

 İnsan vucudunda əza və orqanların vucud daxilində bir-birinə uyugun xəlq olunduqları kimi xarici aləmə nisbətdə tam olaraq uygun və mütənasib yaradılmışdır.İnsan bu məsələ üzərində təfəkkür etdiyi zaman, varlıgının necə təbiətlə nizamlı bir əlaqəyə girdiyini, vucudunun təbiətin bir hissəsi oldugunu, bu hissənin də tamma tamamilə munasib olaraq  fəaliyyət göstərdiyini inkarolunmaz bir şəkildə başa düşür.O, müşahidələri zamanı vücudu ilə təbiət aləmini baglayan  möhkəm tellərin necə də dəqiq bir nizam içərisində olub, onunla uygunlaşmasından heyrətə gəlir.

Məsələn; insan vücudundakı ehtiyaclara diqqət edir, bədəninin daim hava,  su və qidaya möhtac oldugunu görür. O zaman buna uygun bir tənəffüs və həz sisteminin nizamlı bir şəkildə vucudunda yerləşdirildiyini və dünyaya gəlməmişdən öncədə buna uygun hava və qida mühitinin yaradıldıgını açıqca müşahidə edir. İnsan, vucudundakı ehtiyacları qarşılayan hava su və qida mənbələrinin  necə də öncədən planlanaraq uzun bir zaman üçün təyin olundugunun şahidi olur.Belə ibrətamiz dəlillər həddən artıq çoxdur və bunları normal agıla sahib olan hər bir kəsin dərk etməsi çətin bir iş deyildir, bunun üçün də  təbiət elmlərinin dərinliklərinə yiyələnmək tələb olunmur.Bəli, əyər biri bu sahədə biliklərini dərinləşdirib daha ecazkar dəlillərə baş vurmaq isətəyərsə, bu elmlərə yiyələnib onların sirrlərinə vaqif ola bilər.Lakin kainatda ümumi bir nizamı dərk etmək və onu hikmətli xaliqin işi oldugunu anlamaq üçün , sadəcə saglam və qənaətbəxş agıla və düşüncəyə sahib olmaq kifayət  edər.

İnsanı düşündürən və özünə məşgul edən belə nümunələr,insan vücudunda və təbiət aləmində saysız-hesabsızdır.Lakin bir-neçə nümunənin verilməsi, əslində bir material xarakteri daşıyır ki,agıl sahibi onların üzərində təfəkkür edib, digər nəhayətsiz nümunələrə keçid edə bilsin və ümumi nizam qanununu hamısına tətbiq edərək, nəticələr hasil etsin.

  Beləliklə, saglam agıl və təfəkkür,təbiətdə olan hər hansı bir nizamlı sistemi gördükdə , onu insan aglı ilə planlanan işlərlə müqayisə edir,nəticədə təbiətdəki nizam və qanunauygunlugun daha dəqiq və mükəmməl oldugunu başa düşür.Bu zaman agıl, əldə etdiyi nəticəyə görə bu işlərin təsadüfü səbəblərə söykənərək əməl gəldiyinə inanmayaraq,elm və hikmət sahibi olan birinin nizamlı işi oldugunu təsdiq edir.

(Dadash Əlibəyli)

HAQQ VƏ BATİL DİN ANLAYIŞLARI.

Haqq və batil din anlayışları.
Əvvəlki yazımızda dinin Allah tərəfindən təkvini və təşrii olaraq təqdir edilmiş və qoyulmuş bir nizam oldugunu öyrəndik. Sonra izah etdik ki, bu nizamdan da xüsusi bir həyat tərzi dogur ki,toplumların ictimai,siyasi, mədəni və iqtisadi həyatlarını özünəməxsus xüsusiyyət və keyfiyyətlərlə şəkilləndirərək, onların yaşayışına məxsus bir forma bəxş edir.Lakin tarix boyu mövcud olan və indiki zamanımızda var olan toplumların həyat tərzlərini tədqiq etdiyimiz zaman, onların heç də hamısının eyni nizam və ideologiyadan qaynaqlanan dəyərlərə tabe olmadıqlarını görürük. Əksinə toplum halında yaşyan muxtəlif ümmətlər və millətlər, həm əqidə və inanc , həm əxlaq və davranış, həm də ictimai və mədəni qanunlar və dəyərlər baxımından bir-birinə zidd olan mövqedə durub , tamamilə fərqli istiqamətlə hərəkət edirlər. O zaman belə bir məsələ insanı düşündürür ki, əyər din Allahın qoydugu fitri bir nizamdırsa ,bunun nəticəsi olaraq bəşəriyyət eyni əqidənin ardıcılı olub, eyni əxlaqi və mədəni dəyərlərə sahib olmalı idilər.Lakin gerçək həyatda biz bunun ziddini muşahidə edirik və müxtəlif nizam və ideologiyaların toplumlara hakim olub onları öz bir-birindən fərqli olan qanun və idealları ilə yönəltdiyini açıq-aydın görürük. Əyər biz dünyada mövcud olan millət və ümmətlərin indiki, əqidə və inanclarını və tarixi keçmişlərini bu baxımdan araşdırsaq ,onların inanc cəhətindən nə qədər fərqli dini əqidələrə etiqad etdiklərini, ictimai həyatlarında da nə qədər müxtəlif qanunlara, ədəblərə, dəyərlərə söykənən nizam və quruluşlara tabe olduqlarını müşahidə edərik. Yer kürəsinin müxtəlif cografiyasında, fərqli zamanlarda, coxallahlıq,məcusilik, buddizim, dualizm, bütpərəstlik kimi batil və əsassız dini əqidələrin müxtəlif millətlərə əsrlərlə hakim olması, onları üzün zaman batil əqidə, fasid əxlaq və mənəvi böhran içərisində saxlaması, dinin vahid bir fitri nizam olub ondan dogması anlayışını şübhə altına alıb ,əksəriyyətin fikrini qarışdıra bilər.Belə bir yanlış düşüncə formalaşmasın deyə bütün agıl sahibləri və din ardıcılları bilməlıdir ki, dinin fitri bir duygu olması ilə , real həyatda mövcud olan batil dinlərin və əqidə məktəblərinin və yaxud tam inancsız kəsimin olması ilə heç də təzad hesab oluna bilməz.Ona görə də dinin fitrətdən qaynaqlanması ilə onun ictimai həyatda tətbiq olunub ,vahid bir nizam qurmasının hansı müstəvidə əlaqəli olmasını bəyan etməyə ehtiyac vardır. İlk olaraq deməyimiz lazımdır ki, dinin fitri olması ilə bəşərin real yaşayışı arasında cəbri yox ixtiyari bir əlaqə mövcuddur.Yəni dinin fitri olması, onun mütləq olaraq vahid bir formada insanın fərdi və ictimai həyatında özünü göstərməsi cəbri bir lazımlıq deyil.Əksinə insanın həyatı digər varlıqlardan fərqli olub ixtiyari səbəblərlərdən və vasitələrdən meydana gəldiyi üçün, din özünün müxtəlif cəhətləri ilə onun həyatında bir ixtiyari amil olaraq yer almalıdır.Daha açıq ifadə ilə desək insan azad və seşimli varlıq oldugu üçün ,fitrətindən qaynaqlanan dini həyatı yaşamaqda da azad olub heç bir məcburuyyət və məhduduyyətə tabe edilməmişdir.Bu cəhətdən dinin insanların ixtiyari həyatlarında tətbiq olunması Allah tərəfindən cəbri olaraq təqdir edilməmişdər.Bəlkə insanlar iradə azadlıgı ilə, Allahın onlara bəxş etdiyi agıl sayəsində, Allahın onların iradəsinə baglı tutdugu,dini təqdiri öz həyatlarında həqiqətə çevirməlidirlər.Beləliklə bəşərin ixtiyari həyatında dinin tətbiq olunması bir neçə müqəddimə işlərin həyata keçməsinə baglıdır.Birincisi, fitrətdə mövcud olan bu dini nizam,bəşərin aglı bə şüuru ilə düzgün dərk edilməli və təbii meyilləri ilə düzgün şəkildə tarazlaşdırılıb qəbul edilməlidir. Ona görə də bu dinin dəyər və qanunları insanın fitrətinə və aglına uyugun çatdırılmalı,dini təblig və ona dogru dəvət düzgün həyata keçməlidir.O zaman ilahi nizam düzgün dəvət və təbligat nəticəsində reallıga çevrilərək bəşəriyyətin həyatını əhatə edib ona dolgun məna bəxş edə biləcək.Elə bu səbəbə görədir ki,Allah bu nizamı həyata keçirmək üçün insanların işərisinə , dini onlara anladacaq elçilər göndərir.Əvvəlcə yer üzünün insanları , göndərilən peygəmbərlərin dəvəti ilə vahid nizama tabe olan bir ümmət kimi formalaşdılar.Biz Qurani-kərimin bəyanatlarına da baxsaq görərik ki, quran əvvəlcə insanların vahid bir ümmət oldugunu, sonradan bəzi səbəblərə görə ixtilafa düşüb firqələrə bölündüklərini bildirir.Allah beqere suresinin 213 cu ayesinde bele buyurur:
"İnsanlar tək bir ümmət idi.(sonra ixtilafa düşdülər) Allah onlara müjdə verən və xəbərdarlıq edən (əzabla qorxudan) peyğəmbərlər göndərdi, insanlar arasındakı ixtilafları ayırd etmək üçün O, peyğəmbərlərlə birlikdə haqq olan kitab nazil etdi. Halbuki özlərinə aşkar dəlillər gəldikdən sonra aralarındakı kin (və həsəd) üzündən (dində) ixtilafda bulunanlar kitab əhlindən başqası deyildir. Onların ixtilafda olduqları həqiqətə Onun izni (idarəsi) ilə iman gətirənləri isə Allah doğru yola yönəltdi. Allah istədiyini düz yola istiqamətləndirər."
bu ayədən də göründüyü kimi ,yer üzündə ilk öncə vahid bir əqidə olmuş və bəşəriyyət tohid dininə tabe olmuşdur.Biz bunu vahid bir ümmət ifadəsindən anlayırıq , bu söz, vahid inanca tabe olan bir toplumu bəyan edir ki, bəşəriyyət ilk peygəmbərlərin dəvəti ilə bu tohid nizamı üzərində idilər.Lakin sonradan müxtəlif səbəblərə görə parçalandılar və vahid tohid əqidəsi də yavaş-yavaş çoxallahlıga, bütpərəstliyə və digər batil inanclara çevrildi. Sonra bu səbəbdən dolayı Allah peygəmbərlər və kitablar göndərdi ki, ixtilafı ardan qaldırb yenidən tohid dinini bərpa etsin.Təəsüf ki , həsəd və paxıllıq kimi nəfsani rəzalətlərdən dolayı insanlar hələ də əvvəlki ümmət halına qayıda bilmirlər.Deməli, insanların əksəriyyəti zaman-zaman peygəmbərlərin onlara bəyan etdiyi tohid nizamından və dinindən uzaq düşərək,fitrətlərindəki tohid inancını unutmuş , nəfslərinə xoş gələn və yaxud cəhalət üzündən qəbul etdikləri batil inanclara tabe olmuşlar. Nəticə olaraq deməliyik ki, haqq din olan tohid inancı bəşərin vahid əqidısinə çevrilib, onun həya nizamı olması üçün , peygəmbərlərin təblig və dəvətinə uygun bir metod işlənib həyata keçməlidir.
İkincisi, haqq dinin toplumun əvəzsiz inancı və həyat tərzi olması üçün bir-sıra maniələr ardan götürülməlidir.Bu maniələri ümumi olaraq agıla zidd olan nəfsani istəklərdən qaynaqlanan yollar adlandırmaq olar ki, bəşərin tarix boyu müxtəlif batil əqidələrə bölünməsinə və tohid dininin hakimolmasına mane olmuşdur.Eyni zamanda cəhalət, təssüb, həsəd kimi bəzi nəfsani rəzalətlər də bu parçalanmanı gücləndirmiş və batil dinlərin inkişafına zəmin yaratmışdır.
Beləliklə, haqq din olan tohid dini, təkvini həyatdan fərqli olaraq, bəşərin ixtiyari və ictimayi həyatında insanın iradə və seçimi ilə həyata keçdiyi üçün,onun əksi olan batil din və inanclar da yanlışlıqlara ugrama nəticəsində onun öz azad seçimi ilə qəbul edilib inkişaf ede bilər.Bəzən, həqiqətən də bu ,cəhalət üzündən baş verib ,haqq oldugu düşüncəsi ilə qəbul edilir, bəzən də təəssüb və inadcıllıq duygusunun təsiri ilə baş verərək ,batilliyinə agahlıq oldugu halda mənimsənilir.Bu isə zaman keçdikcə , insanları haqq dindən uzaqlaşdırıb, şirk, bütpərəstlik, dualizm, materializ,ateizm kimi insanların fitrətinə uyugun olmayan inanclar formalaşdırır.Bu cür əqidə və inanclar da öz növbəsində toplumlarda öz mənfi təsirini qoymuş,özünəməxsus həyat tərzini, ədəb və davranış qaydalarını miras buraxmışdır. Ona görə deyə bilərik ki, bu həyat tərzlərinin də idealları, inancları, dəyər və qanunları oldugu üçün bunlar da dindir.Lakin belə dinlər hakim olduqları toplumu hidayıt etməyən,onları xeyirə və islaha yetişdirməyən, səadət və xoşbəxtlikdən də məhrum edən dinlərdir.Əvəzində isə ardıyca apardıgı toplumu bədbəxt edən,fəsada ugradıb, həlak edən , onları həm dünyada həm də axirətdə ziyana düçar edib məhvə məhkum edən dinlərdir. Bu cəhətdən dini əfsanə sayıb ona inanmayan, cəmiyyətdə dinsizlik təblig etməyə cəhd edən cərayanları da din adlandırmaq olar.Çünki dinə qeydsiz olub onu inkar etmək özü də onlarda yeni bir əqidə formalaşdırmış,bu əqidə və ideolgiyaya uygun da həyat tərzinə sahib olmuşlar.Buna misal olaraq kommunist əqidəsini göstərə bilərik.Kommunizim ateist ideyalara söykənsə də , onun təlim və ideyaları bir həyat tərzinə çevrilərək ardıcıllarında vahid bir inanc formalaşdırmışdı.Onda olan bir sıra qanuin və dəyərlər hətta müqəddəs hesab edilərək hamının ehtiram etməsi vacib olan məsləkə çevrilmişdi.Öz zamanında komunist əqidəsi öz tərəfdarlarını allahsızlıq dininə dəvət edib onun ideyalarına baglı olmaga səsləyirdi.Eyniyle bunu islamdan önce məkkə müşriklərinin həyat tərzini formalaşdıran butpərəstlik əqidəsinə də şamil etmək olar.Çünki, bütpərəstlik əqidəsi Allaha şərik qoşsa da özünəməxsus inanc və ayinlərə sahib idi, məkkə müşriklərini həmin batil inanc ətrafında möhkəm birləşdirmişdi.
Qurani-kərim bütün batil inanclara da din adını verərək, haqq dinin ziddi kimi dəyərləndirmişdir.
Allah kafirun surəsində bunu açıq şəkildə belə buyurur;
(Ey peygəmbər, sənə bir il sən bizim bütlərimizə ,bir il də biz sənin Allahına ibadət edək, deyən müşriklərə)n “ De,ey kafirlər! Mən sizin ibadət etdiklərinizə ibadət etmərəm.Siz də mənim ibadət etdiyimə ibadət etməzsiniz.Mən sizin ibadət etdiklərinizə ibadət edən deyiləm.Siz də mənim ibadət etdiyimiə ibadət edən deyilsiz.Sizin öz dininiz var, mənim də öz dinim.”
Göründüyü kimi Quran sizin öz dininiz var ifadəsini açıq şəkildə müşriklər haqqında deyir.Müşriklər də öz batil dinlərinə təəssübən baglı olduqları üçün, Allah onların haqqa dönməyəcəklərini qəti olaraq bildirir.Deməli cəhalət və təəssüb üzündən baglanılıb itaət edilən bir din bəzə dəyişiləmyən qəti həyat tərzinə çevrilir.
Lakin haqq dinin sonunda qalib olub bütün batil dinləri aradan qaldıracagını da yenə Quran qəti olaraq bildirir.Çüki batil dinlərə tabeçilik bəşərin fitrətinə zidd oldugu üçün ona səadət gətirə bilməz və məcburi olaraq müəyyən zamandan sonra haqq dinin nuru ilə yox olub gedəcəkdir.
Bunu Allah fəth surəsinin 28-ci ayəsində bildirmiş, batil dinlərin çox olmasına baxmayaraq sonda haqq dinin daha qüvvətli, məqsədəuygun olması ilə aradan gedəcəklərini bəyan etmişdir.
“Onu (islamı) bütün dinlərə qalib etmək üçün öz peygəmbərini hidayət və haqq dinlə göndərən Odur.Allahın şahid olması kifayətdir.”
(D.Əlibəyli.)