İmam Əli Naki (a.s)ın Cəbr Və Tefviz(1) Əhlinin Rəddi Və Cəbrlə Tefvizin Arasında ortaq həddin İsbatı Haqqındakı Məktubu
Bu Məhəmməd ibni Əli tərəfindən göndərilən bir məktubdur:
Allahın salam, rəhmət və bərəkəti sizlərin və hidayət yoluna uyanların üzərinə olsun.
Məktubunuz çatdı, zikr etdiyiniz şeyləri anladım; qədər bəhsinə dalaraq dininiz haqqında ixtilafa düşmüsünüz, bəziləriniz cebre, bəziləriniz isə tefvize inanmışdır. Bu məsələ haqqında işiniz ayrılığa, bir-birinizlə əlaqəni kəsməyə və düşmənlik etməyə qədər varmış. Nəhayət bu məsələnin izahı haqqında məndən görüş ifadə etməmi istəmisiniz; bunların hamısını anlamış olmaqdayam.
Allah sizə rəhmət etsin, bunu bilməlisiniz ki, biz nəql edilən bir çox rəvayət və hədislərə baxdıq; Allahı tanıyan və İslamı qəbul edən bütün təriqətlərin əlində mövcud olan hədis və rəvayətlərin iki qisimdən ibarət olduğunu gördük. Bu hədislər ya qəbul edilməsi lazım olan haqqdır və ya rədd edilməsi lazım olan batil. Bütün ümmət, aralarında heç bir ixtilaf olmadan Quranın haqq olduğunda görüş birliyindədir. Bütün təriqətlər Quranın hakkaniyeti və doğruluğunu etiraf etmişlər. Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih belə buyurmuşdur: "Ümmətim zəlalət üzrə birləşməz." Beləcə ümmətin, üzərində ittifaq etdiyi və bir-birləriylə ixtilaf etmədikləri hər şeyin haqq olduğunu bildirmişdir. Quran haqqdır, onun Allah tərəfindən endirildiyi və doğruluğu haqqında ümmət arasında heç bir ixtilaf yoxdur. Elə isə Quran bir hədisi te'yid edər, ümmətdən bir qrup da onu inkar etməyə cəhd etsə, Quranın doğruluğunun hər kəs tərəfindən qəbul edilmiş olması qanunu hökmüylə, tərəddüdsüz onun doğruluğunu qəbul və təsdiq etmələri lazımdır. Bu vəziyyətdə, onu inkar etməkdən imtina etməzlərsə, (o zaman) dindən çıxmağa məhkum olarlar.
Quranın təsdiq və te'yid etdiyi və doğruluğuna Qurandan şahid göstərə biləcəyimiz ilk hədis, Peyğəmbər sallallahu əleyhi və alihdən nəql edilən, kitaba uyğun olan və heç bir sözün onunla ziddiyyət təşkil etməyən bu hədisdir; Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih buyurmuşdur ki: "Mən sizin aranızda iki qiymətli şey buraxıram: Allahın kitabını və yaxınlarım olan Əhli Beytimi, bunlara sarıldığınız müddətcə pozğunluğa düşməzsiniz və bu ikisi hovuzun (Kövsərin) kənarında mənə çatana qədər bir-birindən ayrılmazlar."
Bu hədisin doğruluğuna dəlil olaraq Quranda açıq-aşkar şahid var. Məsələn bu ayə kimi:
"Sizin vəliniz, ancaq Allah və ONun elçisi, namaz qılan və rüku halındaykən zəkatı verən möminlərdir. Kim Allahı, ONun Rəsulunu və (haqqında danışılan) möminləri vəli əldə etsə, heç şübhə yox, qalib gələcək olanlar, Allahın tərəfdarlarıdır. "(2)
Əhli Sünnə alimləri mövzuyla əlaqədar olaraq rəvayət etmişlər ki, bu ayə Əmr-ül Möminin Əli aleyhissələm haqqında nazil olmuşdur. Çünki Hz. Əli aleyhissələm rüku halında üzüyünü sədəqə olaraq vermiş, Allahı Təala da adı çəkilən ayəs(n)i nazil edərək onu tərifləmişdir. Görürük ki Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih də belə buyurmaqdadır: "Mən kimin mövlası əmsə, Əli də onun mövlasıdır." Yenə Hz. Əliyə buyurmuşdur ki: "Sənin mənə nisbət mövqen Harunun Musaya mövqesi kimidir. Ancaq məndən sonra peyğəmbər gəlməyəcək." Yenə buyurmuşdur ki: "Əli, mənim borcumu ödəyən, vədlərimə vəfa edən və məndən sonra sizə xəlifəmdir."
Digər hədislərin mənşə və qaynağı olan birinci hədis səhih və müttəfiqin əleyhdir, onlardan heç kim bu hədis haqqında ixtilaf etməmişdir; bu hədis, ayrıca Qurana da razıdır. Quran və digər hədislərin bu hədisi te'yid etdiyinə görə, ümmətin istər istəməz bunu qəbul edib təsdiq etməsi lazımdır. Çünki bu hədislərin Qurandan açıq dəlilləri vardır; Quran onlarla müvafiqdir, onlar da Quranla. Daha sonra Hz. Peyğəmbərdən gələn bu hədislərin məzmunu, sadiq olan imamlardan da gəlmiş və onları məşhur və etibarlı bir qrup nəql etmişlər. Bundan ötəri bu hədislərə hər mömin kişi və qadının uyğun gəlməsi lazımlı və fərzdir; inad əhlindən başqa heç kim buna qarşı çıxmaz. Çünki Əhli Beytin sözləri, Allahın sözlərinə muttasıl (bağlı)dır. Məsələn, Allahı Təala Quranda belə buyurur:
"Gerçək budur ki, Allah və Rəsulunu incidənlər; Allah, onlara dünyada da axirətdə də lənət etmiş və onlar üçün aşağıla idiçi bir əzab hazırlamışdır. "(3)
Bu ayənin bənzərini Peyğəmbərin sözlərində də görməkdəyik; buyurmuşdur ki:
"Kim Əlini incitsə məni incitmişdir, kim məni incitsə Allahı incitmişdir, kim də Allahı incitsə, Allahın intiqamına düçar olar."
Digər bir hədisdə də belə buyurmuşdur:
"Kim Əlini sevsə məni sevmişdir, kim də məni sevsə Allahı sevmişdir."
Məni Vəliyə qəbiləsi haqqında da belə buyurmuşdur: "Allah və rəsulunu sevən, Allah və rəsulunun da özünü sevdiyi öz nəfsim kimi olan birini onlara göndərəcəyəm; Ey Əli qalx, onlara doğru hərəkət et."
Hayber döyüşündə də belə buyurmuşdur:
"Sabah elə bir adamı onlara göndərəcəyə(i)m ki, O, Allahı və Rəsulunu sevər; Allah və Elçisi də onu sevər. O elə bir adamdır ki, davamlı hücum edər, qaçmaz və Allah onun əliylə fəthi müyesser etmədikcə geri dönməz."
Beləcə Peyğəmbər sallallahu əleyhi və alih, onu (düşmənin üzərinə) göndərmədən əvvəl zəfər müjdəsi verdi; bütün səhabələr görəsən bu fəzilət kimə nəsib olacaq deyə həyəcanla gözləyirdi. Sabahısı gün Rəsulullah sallallahu əleyhi və alih, Əli aleyhissələmi çağırıb (Yəhudilərin cəbhəsinə) göndərərək onu bu fəzilətlə seçmə etdi; ona "Kerrar, qeyri ferrar"(4) ləqəbini verdi; və "Allah və Rəsulunu sevən" biri deyə səciyyələndirərək, Allah və Rəsulunun da onu sevdiyini bildirdi.
Mən bu şərhi, haqqında danışılan mövzuyla əlaqədar bir dəlil və cəbr, tefviz və bunların arasında olan orta həddi yacağımız şeyə bir te'yid olaraq zikr etdim. Kömək və güc Allahdandır və bütün işlərimizdə ONA təvəkkül edirik.
Biz mövzuya İmam Sadiq aleyhissələmin bu hədisiylə başlayırıq; buyurmuşdur ki:
"Nə cəbr doğrudur və nə də tefviz; doğru olan bu ikisinin arasında mövcud orta həddir. Bu isə bunlardan ibarətdir: Bədənin səhhəti, yolun açıq olması, kafi zamanın olması və azuqənin, məsələn miniyin varlığı və insanı işə yönəldən səbəbin (saikin) var olması."
beləliklə İmam Sadiq aleyhissələm bütün fəzilətləri bu beş şeydə bir yerə toplamışdır. Əgər, qulun bunların hər hansı birində nöqsanlığı olsa o nöqsanlıqdan ötəri məsuliyyət ondan qalxar. İmam Sadiq aleyhissələm insanların (cəbr və tefviz haqqında) axtarıb öyrənmələri lazımlı olan şeylərin əsasını açıqlamış, Quran bunu te'yid etmiş və Peyğəmbər sallallahu əleyhi və alihin açıq-aşkar sözləri də ona şahidlik etmişdir. Çünki, Peygambersalla'llahu əleyhi və alih və Əhli Beytinin sözləri Quranın sərhədlərini aşmaz. Bu səbəbdən əgər səhih hədislər nəql edilər və onların dəlilləri Qurandan araşdırılar, Quranın da onlarla müvafiq və onlara bir dəlil olduğu görülsə, onlara uyğun gəlmək fərz olar.
Məktubun əvvəlində zikr etdiyimiz kimi, inad əhlindən başqa heç bir kimsə bunu aşıb keçməz. Biz də İmam Sadiq aleyhissələmin cəbr və tefviz arasında olan orta həddi isbat edib, cəbr və tefviz əqidəsini rədd etməklə əlaqədar olan bu sözü haqqında təhqiq etdiyimiz zaman, Quranın bu sözün doğruluğuna şahidlik etdiyini və onu təsdiq etdiyini görürük.
İmam Sadiq aleyhissələmdən, onun te'yidinde digər bir rəvayət də nəql olunmuştur. İmam Sadiq aleyhissələmə: "Allah, qulları günah işləməyə məcburmu etmişdir?" deyə soruşulduğunda İmam Sadiq aleyhissələm: "Allah bundan daha ədalətlidir." cavabını verdilər. "Elə isə, işləri onlara tefviz (həvalə) mi etmişdir?" deyildiyində də: "Allah bundan daha müqtədirdir" buyurdular.
Digər bir hədisdə də belə buyurmuşdur:
"İnsanlar qədər haqqında üç qisimdir: Bəziləri işlərin onlara həvalə edildiyini sanarlar; bunlar, Allahın qüdrətini zəif sayıb həlak olanlardır. Bəziləri Allahın qulları günah işləməyə məcbur etdiyini və onları güc çatdıra bilmədikləri halda bir şeyə mükəlləf etdiyini zənn edərlər; bunlar da, Allahı hökmündə zalım bilib həlak olanlardır. Bəziləri də, Allahın, qulları gücləri qədər mükəlləf etdiyini və güclərinin xaricində olan bir şeyi onlardan istəmədiyini söyləyərlər və yaxşılıq etdiklərində Allaha şükr edərlər, pis iş etdiklərində də Allahdan bağışlama diləyərlər; işdə bunlar yetkinləşmiş müsəlmanlardır.
Beləcə İmam Sadiq aleyhissələm xəbər vermiş ki: "Kim cəbr və tefvize uyub və bunlara inansa haqqa zidd hərəkət etmişdir."
Mən (bu bəyanla), cebre inananın səhvə yol verdiyini, tefvizi qəbul edənin də batilə düçar olduğunu izah etdim. Bu səbəbdən həddi orta bu ikisinin arasında iştirak etmiş oldu.
İmam aleyhissələm, daha sonra belə buyurmuşdur:
Mən məsələni, həqiqəti axtaran kimsənin mövzunu daha asan qavraya bilməsi və məsələnin izahını asanca araşdıra bilməsi üçün bu (üç növ) yolların hər birinə, Quranın açıq-aşkar ayələrinin doğruluğuna şahidlik etdiyi və ağıllıların təsdiq edəcəyi bəzi nümunələr verirəm. Tofiq və ismət Allahdandır.
İnananın səhvdən xilas ola bilməyəcəyi cəbr əqidəsinə gəlincə; bu inanc Allahı Təalanın, qulları günah işləməyə məcbur edib, bununla birlikdə onlara əzab edəcəyini sanan kəslərin inancıdır. Kim belə düşünsə, Allahı hökmündə zalım bilmiş olar və ONun bu sözünü təkzib və rədd etmişdir. Çünki Allahı Təala buyurur ki:
"Rəbbin heç bir kimsəyə zülm etməz. "(5)
Yenə başqa bir ayədə cəhənnəm əhlinə xitab olaraq buyurur ki:
"Bu (əzab) da, sənin əllərinin əvvəldən təqdim etdiyi (hazırladığı) şeydir. Heç şübhə yox ki Allah, qulları üçün zülm edici deyil. "(6)
Yenə digər bir ayədə də belə buyurmaqdadır:
"Şübhə yox ki Allah, insanlara heç bir şeylə zülm etməz. Ancaq insanların özləri özlərinə zülm edərlər. "(7)
Bu mövzu haqqında digər bir çox ayə də mövcuddur. Elə isə kim günah işləməyə məcbur olduğunu sansa, günahını Allahın üzə-rine atmışdır və günahkarlara cəza vermədiyi üçün Allaha, zülm isnad etmişdir; Allaha zülm isnad edən kimsə isə, ONun kitabını təkzib etmişdir və Quranı təkzib edən də ümmətin icmasıyla kafirdir.
Cəbr əqidəsinin misalı buna bənzər ki; öz nəfsinə və dünya malından heç bir şeyə malik olmayan bir köləyə sahib olan əfəndi, onun vəziyyətini çox yaxşı bildiyi halda pul vermədən bir mal alıb g ət irmək üçün onu bazara göndərər, köləyə sahib olan əfəndinin özü də istədiyi malların sahiblərini razı edərək əvəzi ödənmədən heç bir kimsənin o malları alıb götürməyə cürət edə bilməyəcəyini bilər, əlavə olaraq bu kölənin əfəndisi özünü ədalətli, insaflı, həkim və zülm etməyən biri olaraq tanıtdığı və kölənin bir şeyə malik olmadığını və özünün də istədiyi şeyin əvəzini ona vermədiyini və mal sahibinin də pulsuz ona bir şey verməyəcəyini bildiyi halda köləyə, alınması lazım olan malı alıb gətirməzsənsə belə-belə edərəm deyərək təhdid edər, kölə də əli boş bazara gedib əfəndisinin əmr etdiyi şeyi təmin etmək istədiyində mal sahibinin, pul vermədən heç bir şey verməyə hazır olmadığını görərək məcbur olaraq ümidsiz və əli boş olaraq əfəndisinin yanına geri dönər və əfəndisi də bu vəziyyətdən hirslənər ona işgəncə edər.
Görəsən bu vəziyyətdə əfəndisinin, köləsinin dünya malından heç bir şeyə sahib olmadığını və ona alınması lazım olan malın pulunu vermədiyini bildiyi üçün ədalət və hikməti gərəyi onu cəzalandırmaması lazım deyilmi? Əgər onu cəzalandırsa haqsız yerə ona zülm etmiş olmazmı? Sözünü etdiyi ədalət, insaf və hikmətini də batil etmiş olmazmı? Bu vəziyyətdə əgər onu cəzalandırmazsa, o zaman da özünü yalanlamış olar; çünki, əvvəlcə yalan yerə onu cəzalandıracağını söyləmişdi. Bunların hər ikisi də ədalət və hikmətlə uyğun gəlməz.
Allahı Təala zalımların söylədiyi sözlərdən daha ucadır.
Elə isə; cəbr və ya cəbri tələb edən əqidəyə inanan, Allahı zalım bilmiş və ONU zülm və təcavüzlə günahlandırmışdır. Çünki belə bir vəziyyətdə Allah məcbur etdiyi kəslərə əzab etmiş olar. Kim, Allahın qulları məcbur etdiyini (öz iradələri xaricində işlər etdirdiyini) sansa, Allaha zülm isnadında ol/tapılmamaq üçün məcbur olaraq, Allah, qullardan əzabı qaldırmışdır demək məcburiyyətində qalacaq. Kim də Allahın, günahkarları əzabdan azad etdiyini sansa Allahın vədlərini təkzib etmişdir. Çünki Allah belə buyurmaqdadır:
"Xeyr, iş elə deyil; kim bir pislik işlər də günahı özünü əhatə etsə (artıq) onlar atəş əhlidirlər, orada əsaslı qalıcıdırlar". (8)
"Gerçək budur ki, yetimlərin mallarını zülmlə yeyənlər, ancaq atəş yeyərlər, (o mallar, qarınlarında atəşdir sanki) və onlar, alovlu atəşə girəcəklər. "(9)
"Şübhəsiz ayələrimizə qarşı küfrə sapanları yaxında atəşə soxacağıq. Dəriləri yanıb töküldükcə, əzabı dadmaları üçün onları başqa dərilərlə dəyişdirəcəyik. Şübhə yox ki Allah, güclü və üstün olandır, hökm və hikmət sahibidir. "(10)
Bu mövzu haqqında başqa bir çox ayələr də mövcuddur. Hər kim Allahın vədlərini təkzib etsə, Quranın ayəsini təkzib etdiyi üçün kafir olar. Bu adam, Allahın buyurduğu bu kəslərdəndir; "Yoxsa siz kitabın bir hissəsinə inanıb da bir hissəsini inkarmı edirsiniz? Artıq sizdən belə edənlərin cəzası, dünya həyatında alçaldılmaq; qiyamət günündə də əzabın ən şiddətli olanına uğradılmaqdır. Allah etməkdə olduqlarınızdan qafil deyil. "(11)
Amma bizim əqidəmiz belədir:
Allahı Təala qulları, onlara verdiyi gücdən ötəri öz əməl və hərəkətlərinə görə cəzalandırmaqda və eyni güclə də onlara əmr və nəhy də var.
Quranda belə buyurulur:
"Kim bir yaxşılıqla gəlirsə, özünə bunun on bərk/qatı vardır, kim də bir pisliklə gəlirsə, onun mislindən başqasıyla cəzalandırılmaz və onlar haqsızlığa da uğradılmazlar. "(12)
"O gün bir gündür ki hər kəs, etdiyi hər xeyiri hazır bir halda qarşısında tapacaq, işlədiyi pisliklə də özü arasında çox uzun bir məsafə olmasını arzulayacak. Allah, sizi özüylə çəkindirər. "(13)
"Bu gün (qiyamət günü) hər bir nəfs, öz qazandığıyla qarşılıq görər. Bu gün zülm yoxdur. "(14)
İşdə bu açıq-aşkar qəti ayələr, cəbr və cebre inananları açıq bir şəkildə rədd etməkdədir. Quranda buna bənzər çox ayələr vardır; amma mövzunun çox uzanmaması üçün onlardan, yalnız bir hissəsini zikr etdik. Tofiq Allahdandır.
İmam Sadiq aleyhissələmin batil bildiyi və ona inanan və ona uyanları qüsurlu gördüyü tefviz meslesi də bu kimsənin sözüdür ki:
''Allahı Təala, öz əmr və nəhyi ilə işlədikləri əməlləri qullara təhvil vermiş və onları öz iradəsinə buraxmışdır.'' Belə bir sözün açıqlanmasını və üzərində diqqətlə dayanılmasını istəyən kəslər üçün, Hz. Peyğəmbərin Əhli Beytindən olan hidayətə çatmış imamların açıqladığı dəqiq bir nöqtə vardır: Onlar bu mövzuda belə buyurmuşlar: "Əgər Allah, həqiqətən təklif işini xalqa/halqa buraxmış olsaydı o zaman Allahın, xalqın seçdiyi hər şeyə razılaşması və nəticədə Allahın mükafatına layiq olmaları və etdikləri heç bir cinayətdən ötəri cəzalandırılmamaları lazım idi."
Bu söz gerçəkdə bu iki mənas(n)ı ehtiva etməkdədir: Ya qullar Allaha üsyan edib öz əqidə və fikirlərini istəsə də istəməsə də zorla/məcbur et ONA qəbul etdirmişlər; belə bir iş Allahın qüdrətinin zəifliyi və zəifliyini tələb edir və ya bu mənas(n)ı ehtiva edər ki: Allahı Təalanın onları, istəsinlər və ya istəməsinlər öz əmr və nəhylərinə itaət etmələri üçün məcbur edəcək bir gücü yoxdur, buna görə də əmr və qadağanlarını və bunların tətbiq olunmasını onların öz istəyinə buraxmışdır; yəni Allah, onları öz iradəsinə itaət etdirməkdən aciz olduğundan ötəri iman və küfrü seçməkdə onları səlahiyyət sahibi və muxtar etmişdir.
(1)- Bir işi birinə buraxmaq; tefviz əhlindən məqsəd; Allahın, insanların işlərini özlərinə buraxdığına inanan və tarixdə Qədəriyyə təriqəti deyə tanınan təriqətdir. Cebriyye təriqəti isə bunun əksinə varlıqların bütün işlərində məcbur olduqlarına inanan təriqətdir.
