NƏHCUL-BƏLAGƏDƏN HİKMƏTLİ KƏLAMLAR

50-   "İnsanların ürəkləri ürkəkdir; o halda kim  isti münsibet göstererse ona yönelerler

51-   "Zaman sənə kömək etdiyi müddətcə (güc və səltənət səninlə olduqca) ayıbın gizli qalar."

52-   "İnsanların bağışlamağa ən layiq olanı cəzalandırmaga ən qadir olandır.

53-   Comərdlik, istənmədən verməkdir; istənildikdən sonra vermək utanmaq və qınanmaqdan qaçınmaqdır."

54-   "Ağıl kimi zənginlik, cəhalət kimi yoxsulluq, ədəb kimi miras, müşavirə kimi dəstək yoxdur."

55-   "Səbir iki cürdür: Xoşlanmadığın şeylərə qarşı səbir və sevdiyin şeylərə qarşı səbir."

56-   "Zənginlik qürbətdə vətəndir; kasıblıq isə vətəndə qürbətdir."

57-   "Qənaət, tükənməyən maldır."

58-   "Mal, şəhvətlərin və arzuların təməlidir."

59-   "Səni çəkindirən kimsə, səni müjdələyən kimsə kimidir,"

60-   "Dil yırtıcıdir  sərbəst buraxılsa dişleyer.

İMAM MUHƏMMƏD İBNİ ƏLİ(Ə.S)NİN İMAMƏT MƏSƏLƏSİ

Bir kimsənin yetkin olmadan əvvəl İmamet mövqesinə çatması mümkün müdir? İmam Cevad (ə.s.) 203 ilində İmam olduqdan sonra bu məsələ çox ciddi bir şəkildə Elmi kəlamı müzakirələrdə mövzu edilməyə başlandı və sonraları 220 hicri ilində İmam Hadı (a.s.)ın imameti və ondan sonra da Hz. Mehdi (a.f.)ın imametiyle əlaqədar olaraq tam zirvəyə qalxdı.

203 ilində İmam Riza (a.s.)ın şəhidliyindən sonra O həzrətin tək oğlu olan İmam Cevad də. s.) səkkiz və ya doqquz yaşında olduğundan ötəri şiələr dərin bir narahatlığa düşdülər. Bəzi tarixçilərin yazdığına görə, bu barədə şiələr arasında ixtilaf meydana gəldi, digər şəhərlərdəki şiələr də nə edəcəklərini bilmədilər. [6] Bunun üçün də onlardan bəzisi Abdürrahman b. Haccacın evində toplanaraq ağlamaya, sızlamağa başladılar.

İmanın ən əhəmiyyətli rüknünü məsum İmama itaət etmək olaraq bilən, fiqhi və dini problemlərlə qarşılaşdıqlarında günahsız İmama müraciət edən şiələr üçün bu məsələ böyük bir əhəmiyyət daşımaqda idi və bu problemi həll etmək məcburiyyətində idilər. İmam Riza (a.s.)ın oğulu İmam Cavad (a.s.)ı öz yerinə İmam olaraq təyin etdiyini qəti olaraq şiələr bilirdilər ancaq İmam Cavad (a.s.)ın yaşının kiçik olmasından qaynaqlanan bu problem/sualın, əmin və mutmain olmaları üçün daha sıx bir təhqiq etməyə məcbur edirdi, onları.

İmam Cevad (a.s.)ın imametiyle əlaqədar olaraq İmam Riza (a.s.)dan geriyə qalan naslar arasında xüsusilə belə xatırladılmışdır:

İmam Riza (ə.s.), kiçik yaşdakı oğulu İmam Cavad (a.s.)ı öz yerinə İmam olaraq təyin etmiş və bu iş üçün daha geniş bir fürsət varkən bunun üzərində israrla dayanmışdı. Hətta İmam Riza (a.s.)ın bəzi səhabələri İmam Cavad (a.s.)ın yaşının kiçik olduğuna diqqət çəkincə İmam Riza(ə.s.), Hz. İsa .(a.s.)ın süd əmdiyi bir dövrdə peyğəmbər olduğunu xatırlatmış və belə buyurmuşdu: "İsa (ə.s.) peyğəmbərliyə seçildiyində mənim oğulumdan daha kiçik idi.

Şübhəsiz ki İmam Riza (a.s.)ın şəhidliyindən sonra O həzrətin şiələri arasında meydana gələn sarsılma və qərarsızlıq, onların bəzilərinin İmam Riza (a.s.)ın qardaşı olan Abdullah b, Musanın ətrafına toplanmasına səbəb oldu. Lakin bunlar da dəlil görmədən kimsəni İmam qəbul etmədiklərindən ötəri onların bir qisimi Abdullaha bəzi suallar yönəltdilər və cavab verə bilmədiyini görüncə də onu tərk ettilər.

Onların bir qrupu da İmam kazim (a.s.)da dayanan Vəqfiyəyə qatıldılar. Nəvbahtiyə görə bu iki meylin hər ikisinin nə səbəbi, onların, yetkin olmağı imametin şərtlərindən biri olaraq bilmələri idi.

Bunlarla birlikdə şiələrin çoxu İmam Cavad (a.s.)ım imametini qəbul etdilərsə də onların bəzisi İmamın yaşının kiçik olduğunu İmam Cavad (a.s.)ın özünə söylədilər və İmam Cevad (ə.s.) isə onların cavabında, Hz. Süleyman (a.s.)ın Davud (a.s.)ın yerinə keçdiyinə işarə edib belə buyurdu: Hz. Süleyman (ə.s.) uşaqlıq dövründə, qoyunları otardığı bir zamanda Hz. Davud (ə.s.) onu öz yerinə keçirdi və bəni İsrailin abid və alimləri onun bu əməlini inkar edirdilər.

Navbahtinin yazdığına görə Əbu Cəfər (a.s.)ın imametine inananlar, Yəhya b. Zekeriyanın məsələsinə, İsa (a.s.)ın süd əmdiyi bir dövrdə peyğəmbər oluşuna, Yusuf (a.s.)ın hekayəsinə və Hz. Süleyman (a.s.)ın elminə söykənirdilər. Və bu saydıqlarımız da bunu göstərir ki, Allahın hüccetleri buluğ çağına çatmadan da heç bir təhsil və təhsil almadan, ledünni olaraq elm sahibi ola bilərlər.

İmamıyyə şiələri bir tərəfdən imametin ilahi təqdir olmasını göz önündə tuturdular, buna görə də İmamın yaşının kiçik olması qətiliklə onların inancında bir xələl və bir sarsılma meydana gətirə bilməzdi və başqa bir tərəfdən də əhəmiyyətli olan tək şey, bu ilahi ölçünün imamların elmində zühur etməsi idi. Həqiqətdə İmamlar şiələrin bütün suallarını cavablandıracaq bir mövqedə idilər. Bunun üçün də onlar bütün İmamlar haqqında bu əsli güdüb İmamlara müxtəlif suallar yönəldirdilər və soruşduqları suallara razı salıcı cavab aldıqlarında (və imameti haqqında nas da mövcud olduğunda) onu günahsız İmam olaraq qəbul edirdilər.

İmam Cavad (a.s.)ın yaşının kiçik olduğu nəzərə alındığında Onun haqqında da belə bir araşdırmanın edilməsi və müxtəlif sualların ONA yönəldilməsi daha zəruri görünməkdə idi. Bu məbna istiqamətində şiələr müxtəlif yerlərdə və fürsət gəldiyincə İmam Cavad (ə.s.) haqqında belə bir araşdırma etdilər və ondan sonra da şiələrin az qala hamısı -çox az kəslər xaric- xatircəm bir şəkildə Onun imametini qəbul etdilər.

Bu barədə bunu ifadə etməliyik ki: Bir az əvvəl də toxunduğumuz kimi, şiələr İmam Cevad (a.s.)ın imamet məsələsini təhlil etmək içib bir yerə toplaşdılar. İmam Riza (a.s.)ın etimad etdiyi şiələrdən biri olan Yunus b. Əbdürrəhman "İmam Cevad (ə.s.) böyüyənə qədər nə etməliyik?" dedi. Bu sırada Rayyan b. Tam etiraz edərcəsinə yerindən qalxıb belə dedi: "Sən zahirde İmam Cevad (a.s.)ın imametine inanmış göstərirsən özünü, ancaq qəlbində Onun imameti haqqında şübhə etdiyin aydındır. Əgər ONun imameti Allah tərəfindən isə O bir günlük uşaq belə olsa bizim böyüyümüz, şeyximiz yerindədir; lakin əgər Allah tərəfindən olmasa hətta min il belə yaşamış olsa bizim üçün başqalarıyla bir fərqi yoxdur." Oradakı şiələr ayağa qalxıb Reyyanı susdurdular... Beləliklə həcc mövsümündə Bağdaddakı və digər şəhərlərdəki şiə alimləri bir araya, toplanıb, səksən nəfərlik bir qrup meydana gətirərək Mədinəyə getdilər, əvvəl Abdullah b. Musanın yanına getdilər, lakin axtardıqlarını onda tapa bilməyincə ayrıldılar və İmam Cevad (a.s.)ın hüzuruna gəldilər. İmam Cevad (ə.s.) onların bütün suallarını cavablandırdı, onlar da İmametin və ilahi elmin əlaməti olan bu cavabları eşidincə çox sevindilər.

İkinci bir dəfə şiələr müxtəlif bölgələrdən gəlib İmamın yanında toplandılar və burada da çox müxtəlif mövzular haqqında İmama suallar soruşdular və İmam da onların bütün suallarını cavablandırdı. İmam bu sırada on yaşında idi. Bu rəqəmdə bir az mübaliğə edilmiş olması da olabiləcəkdir lakin rəvayətdən aydın olan bunlardır:

a - Şiələr İmamın elmi vəsiləsiylə onun imametini qəbul etməkdə israr edirdilər.

b - İmamın yaşı kiçik idi, amma imameti Allah tərəfindən olduğu üçün şiələrin elmi və fiqhi suallarını gözəl bir şəkildə cavablandırdı.

Şeyx Müfid -İmam Riza (a.s.)ın şəhidliyindən sonra bəzi şiələrin İmam Cevad (a.s.)ın imametini inkar edib Vakifiye inancına əyilmələrinə və bir qisiminin də Əhməd b. Musanın imam olduğuna inandıqlarına toxunaraq- şiələrin böyük bir əksəriyyətinin qəbul etdiyi İmam Cevad (a.s.)ın imameti üzərində təkidlə dayanıb, onun isbatı üçün də əqlı dəlilə əlavə olaraq Hz. İsa (ə.s.) haqqında nazil olan ayələrə istidlal edir. Eyni şəkildə Rəsulullah (s.a.a.)ın İmam Əli (a.s.)ı buluq çağına çatmadan İslama dəvət etməsinə də toxunur, halbuki ONun yaşındakı başqa uşaqlara belə bir dəvətdə olmamışdır. Şeyx Müfidin, görüşünün səhih olduğuna dair gətirdiyi başqa bir şahid də Peyğəmbərin Həsən və Hüseyni, uşaq olduqları halda mübahale hadisəsində özü ilə aparmasıdır.

İmamet məsələsində əhəmiyyətli olan şey bir əvvəlki İmamın, sonrakı İmamın imameti haqqında nəssının(aşkar bir delil) olmasıdır, ki Şeyx Müfid də İmam Riza(as.)ın, İmam Cavad (a.s.)ın imameti haqqındakı nəssı İmam Riza (a.s.)ın yaxın və böyük səhabələrinin bəzilərindən nəql edərək o nassın rəvayətçilərini belə sıralayır:

Əli b. Cəfər b. Məhəmməd əsSadik (ə.s.)

Safvan b. Yəhya

Muammer b. Hallad

Hüseyn b. Beşşar

İbni Qıya bilmə əl-Vasıti

Həsən b. Cahm

Əbu Yəhya əssənəni

əl-Hayrati

Yəhya b. Həbib b. əz-Ziyat və digər bir çox kəslər.

Şeyx Müfid bu şəxslərin bəzisinin rəvayətini "İrşad" kitabında zikr etmişdir və Ustad Atarudi isə az qala onların hamısını Müsned'ül İmam'il Cevad kitabında bir araya toplamıştır' Allame Məclisi də Bihar'ül Envar kitabında O həzrətin imameti haqqındakı nasları zikr etmək məqsədiylə xüsusi bir fəsil açmışdır.

Bu rəvayətlərdən yaxşıca aydın olmaqdadır ki İmam RİZA (ə.s.) dəfələrlə və qarşılaşdığı müxtəlif münasibətlərdə, oğulunun imametini xatırlatmış və öz böyük səhabələrini də hadisədən xəbərdar etmişdir. Həqiqətdə İmam Riza (a.s.)ın çoxu səhabələrinin o İmamın buyruqlarına söykənərək İmam Cavad (a.s.)ın imametinde israr etmələrinin özü İmam Cavad (a.s.)ın imametinin hakkaniyetini ən yaxşı bir şəkildə isbat etməkdədir. Çünki şiənin böyükləri, fəqihleri və hədisçiləri, imamların imametini qəbul edərkən böyük bir vasvasılıq göstərir və əvvəldən də toxunduğumuz kimi nassın olmasıyla birlikdə fərqli elmi suallar soruşduqdan sonra onların imametini qəbul edirdilər.

INSAN

  İnsan yeganə varlıqdır ki, Allahu təala ona ağıl vermiş və yalnız insan  ağıl vasitəsi ilə dünyada və kainatda baş verən hadisələri düşünür, yaxşı ilə pisi, haqla batili və başqa şeyləri derk edir, onları bir birindən ayırır və onların arasında öz düşüncə və təfəkkürünə görə bir seçim edir, həyatda özünə bir yol seçir. Bəzən bu seçim tam da insanın xəyal etdiyi kimi olmur. İnsan öz xəyalında bir şey düşünür və xəyal etdiyi şeyi zehnində canlandırmağı çalışır. Lakin nəticəyə varanda, görür ki, tamam başqa bir şey alınır. Nəticədə  insan alınmadığı şey üçün məyus olur və bir müddət əlini hər bir şeydən üzür. Hətda bu məyusluq insanı bəzi günahlara əl atmağa vadar edir. İnsan yolunu azmağa başlayır və özü də bunu hiss etmədən Allahın yolundan çıxır. Bəzən də tam əksinə olur. İnsanın həyatında baş verən hadisələr və problemlər onun həyat tərzini kökündən dəyişir və insan Allaha bağlanır və Allahın qoyduğu qanunlarla yaşamağa başlayır. Kim deyə bilər ki, Allahın insan üçün qoyduğu qanunlar insanın ziyanınadır ? Bunu iddia edən insan ya ağıldan kəm ya da səfeh olmalıdır, bunun başqa cavabı yoxdur. Əlbəttə insan həyatı problemsiz deyil. İnsan həyatını problemsiz təsəvvür etmək də olmaz. Əslində insan özü-özünə problemlər yaradır. Bu da onun nəfsindən irəli gəlir. Bu problemlər qarşısında insan səbirli olmalıdır və daima Allaha dua etməlidir. Yalnız bu zaman insan öz problemlərinə cavab tapa bilər. Amma elə problemlər yaranır ki, onların həlli insanın gücü öhdəsində deyil. Bu elə bir problemdir ki, insanın mənəviyyatını məhv edir hətda imanının itirməsinə səbəb olur. Bu halda insan nə etməlidir? Bu halda insan qayıtmalıdır lap başa, öz yaradılışının əvvəlinə. Bunun üçün də o, Allahın kitabına – Qurani Kərimə müraciət etməlidir. Çünki Quran bütün dərdlərin dərmanıdır. Odur insana bu qaranlıq dünyada yol açıb – göstərən, insanı zülmətdən nura tərəf çıxardan və insanın həyatını tənzimləyən. Çünki bu Quran, yeri, göyü və onların arasında olan hər şeyi yaradan Allahın kəlamıdır. Ona görə də yalnız Allah bilir öz yaratdığı insan üçün nə xeyirli və nə ziyandır. Bəqərə surəsinin 216-cı ayəsində Allahu təala buyurub:

 “…. Çox vaxt bir şeyi xoşlamırsınız, halbuki o sizin üçün xeyirlidir və çox vaxt bir şeyi xoşlayırsınız, halbuki o sizin üçün pisdir. Allah bilir, siz isə bilmirsiniz.” 

   Bəli Allah bilir, biz isə bilmirik. Tək olan və hər şeyi bilən Allahdır. Allah alimdir, biləndir. Onun elminin, bilgisinin əvvəli yoxdur, sonu yoxdur. Çünki Allah özü əvvəldir və axirdir.Onun bilgiyə ehtiyacı yoxdur, çünki o ehtiyacsızdır. Lakin möhtac olan insandır. Allah insanı ehtiyac içində yaradıb. Amma insanın ehtiyacını ödəmək üçün də Allah hər şeyi yarabıb. Yaradıb ki, insan yaradıldığının və yaradılışın üzərində düşünüb Allaha şükr eləsin. İnsan üçün məkan lazımdır və Allah məkanı yaradıb, insan üçün hava lazımdır və Allah havanı yaradıb. İnsan üçün yemək lazımdır və Allah bunu da yaradıb. Görməyi o yaradıb, eşitməyi o yaradıb, səsi o yaradıb, düşüncəni o yaradıb. Allah yaradandır və bunların hamısını insan üçün yaradıb. Onun bunların heç birinə ehtiyacı yoxdur hətta insana belə ehtiyacı yoxdur.

    İnsanın insanlığı o zaman ortaya çıxır ki, o, bütün bunları görüb, düşünüb Allaha şükür edəcək. Və şükür o zaman şükür olur ki, insanın dilində olan şükrü əməli şükrə çevirir və Allaha əməlində ibadət eləyir, dili ilə yox. Allahu təala Qurani-Kərimdə də buyurub: 

  “Mən cinləri və insanları yalnız Mənə ibadət etmək üçün yaratdım”.    

                                 

 İnsanın Allaha o zaman layiqli bəndə olduğı bilinər ki, insan, ona Allah tərəfindən bəxş olan nemətləri Allah yolunda xərcləyər. İnsan əgər Allah ona bəxş etdiyi əxlaqla əxlaqlanarsa, yalnız o zaman həqiqi insan olar. İnsanlıq bir zirvədir. O zirvəyə də çatmaq hər birimizin borcudur. Çünki bunu bizdən Allah istəyir. Bunun üçün Allah bizə nümunə olaraq Hz. Muhəmmədi (s) göstərir və Qurani-Kərimdə buyurur:

  “…Allah rəsulunda sizin üçün gözəl bir nümunədir”     

Hz. Muhəmməd insanlar üçün insanlıq nümunəsidir. Allahu Təala “İnsan” surəsini nazil etmişdir, Quranı-Kərimi nazil etmişdir ki, biz insan olaq, Allaha laiqli bəndə olaq və Allah da bizi vəd olunmuş cənnətə daxil etsin.

         Bunların hamısı ümumi olaraq insana aiddir.  Ancaq insanların seçimi və istəkləri fərqlidir. Kimisi dünyanı istəyir, dünyanın naz-nemətlərini qazanmaq üçün çalışır, cəhd eləyir. Baxmayaraq ki, Allah Qurani-Kərimdə buyurub:

“Bu dünya sizin üçün oyun oyuncaq yaradılmışdır”    

Dünya fanidir, Allah isə bizi əbədiyyətə dəvət edir. İmam Əli (ə) bu dünya barəsində belə buyurmuşdur :  “Allaha and olsun ki, sizin bu dünyanız mənim gözümdə cüzam xəstəliyinə tutulmuş şəxsin əlində olan ətsiz donuz sümüyündən də aşağı və dəyərsizdir”.   

Bu cür dahi şəxslərin, Hz. Peyğəmbərin (sas) insanlar üçün qoyduğu missiyanı yaşatmaq üçün, diri saxlamaq üçün, canından keçməyə razı olan şəxslərin kəlamlarına məhəl qoymayaraq, insanlıq içində bəzi müsəlmanlar da daxil olmaqla, bu zalım və haqsızlıqla dolu olan dünyanı seçirlər.

   Bəli, insan öz seçimində tam azaddır. Ancaq insana seçim haqqı verilib. Buna görə də, qiyamət günü, Allahu Təala insandan onun seçimi barədə soruşacaq, insan hər bir şey barəsində sorğu sual olunacaq.

   İnsanın seçimi də onun düşüncəsindən irəli gəlir. Düşüncə də insanın aldığı məlumatlardan, oxuduğu kitablardan, şahid olduğu hadisələrdən yaranır. Təbii ki, hər bir insanın özünə məxsus bir düşüncəsi var. Düşüncəsiz insan ola da bilməz. Düşünmək gözəldir. Düşünmək yalnız insana xas olan xüsusiyyətdir və yalnız düşüncə vasitəsi ilə insan səadətə çata bilər, yalnız düşüncə ilə insan iman əldə edə bilər və həyatda istiqamətini müəyyənləşdirə bilər. İnsan həyatında düzgün istiqaməti seçmək üçün, əvvəl gərək öz düşüncəsinə düzgün istiqamət versin. Yəni, bu istiqaməti artıq Allahu Təala insanı yaradan zaman vermişdir. Yuxarıda qeyd elədiyimiz ayəyə fikir versək :  “Mən cinləri və insanları yalnız Mənə ibadət etmək üçün yaratdım”, görərik ki, bu Allahın insana verdiyi istiqamətdir. Biz isə bir insan olaraq, Allahın “şah əsəri” (Mustafa İslamoğlu) olaraq, bir müsəlman olaraq bu istiqaməti öz zehnimizdə canlandırmalı və həyatımızda tətbiq etməliyik. Bu istiqaməti biz inkişaf etdirməliyik və yaymalıyıq.

ALLAH BİZİ HAQQI QƏBUL EDİB, HAQQI YAŞADANLARDAN, ONA TABE OLUB ƏMƏL EDƏNLƏRDƏN VƏ LAYİQLİ BƏNDƏLƏRDƏN QƏRAR VERSİN.   AMİN!         

(AKRAM RUSTAMOV)

INSANI HƏYATIN MAHİYYƏTİ

Həyatın mahiyyəti haqqında zamanımıza qədər çoxlu fikir və mulahizələr irəli sürülmüşdür.Hər bir ideoloji və fəlsəfi məktəb həyat haqqında öz anlayışı çərçivəsində nəzərlərini  vermişlər.Lakin bu məktəb və cərayanların heç biri həyatın mənasını tam açıqlaya bilməmişdir. Oların həyat haqqında yürütdükləri  nəzəriyyələrin hər biri həyatın bir yönünü bəyan etmişdir.Məktəblərin əksəriyyəti həyatı yalniz bioloji çərçivədə anlamış,həyatı olan varlıq dedikdə yalnız canlı olaraq hərəkət edən bir varlıq kimi düşünmüşlər.Əyər biz ilahi vəhyə soykənən məktəblərə diqqətimizi yönəltsək,orada həyatın daha geniş anlam daşıdıgını görər,bütün varlıq aləmini əhatə etdiyini anlayarıq.Həyat haqqında Quranın görüşü budur ki,həyat bütün varlıq aləmini əhatə etmişdir.Yəni vucuda gələn hər bir varlıgın özünəməxsus bir həyatı vardır.Umumiyyətlə Quran həyatın dogulması və vucuda gəlməsini bəyan etməkdədir.Qurana görə həyat da yoxluqdan dogmuşdur və yoxluqdan vucuda gələn hər bir şey də öz istedadı çərçivəsində var olan həyatdan bəhrələnmişdir.Beləliklə, HƏYATA SAHİB OLMAYAN heç bir varlıq mövcud deyildir.Allah müqəddəs kitabı Quranda ölum və həyatın hər ikisinin yaradılmış oldugunu işarə edərək buyrurur:"O,gözəl davranacagını sınaqdan keçirtmək üçün ölümü və həyatı yaratdı"(mülk 2).Buradan görürük ki, hər bir varlıgın həyatı və onun ziddi olan ölümü vardır.Amma ölum yoxluq deyildir.Çünki, hər ikisi yoxluqdan vucuda gəlmişdir.Buradan aydınlaşır ki quran həyat kəlməsini işlətdikdə bioloji can və ruh deyil,daha geniş məna qəsd edir.Amma boliji cana malik olan varlıqları izah edərkən başqa kəlmədən istifadə edir.Bioloji can dedikdə bəzi varlıqların özünə məxsus həyatı nəzərdə tutulur.Onlar öz yaranışı, inkişafı və çoxalması ilə başqa varlıqlardan kəskin şəkildə fərqlənir və fərqli bir yol qət edirlər.Bioloji canlılar  həmin  bihüceyrəli və çoxhücüyrəli yaşam tərzinə sahib olan varlıqlardır ki,bu da onlara məxsus bir həyat növünün təzahür olmasıdır.Bu həyat tərzinə başqa bir istilahla nəbati və heyvani həyat tərzi də deyilir ki,"cəmadat" adlanan mövcudatın həyat yolundan fərqli olaraq,daha dinamik və təkamulə meyilli bir həyat növünə malikdirlər.Günun elmi istilahında bu həyat növünə canlı orqanizmlər deyilir.Bu gün həyatın mahiyyətini araşdıran elm ,həyatı yalnız həmin canlı orqanizmlərlə məhdudlaşdırır.Bu elm insanı da həmin canlı orqanizmlərin bir növü kimi dəyərləndirdiyi üçün, insan həyatını da həmin həyatla nəhayətləndirir.Lakin metafizik dünyagörüşə görə həyatı belə dar çərçivədə düşünmək düzgün deyil.Baxmayaraq ki canlı həyat da ümumi həyatın bir hissəsidir.
Metafizik dünyagörüşün mənbəyi hesab olunan vəhy məktəbi canlı həayatı ümumi həyatın bir parçası hesab edərək,nəbati və heyvani həyatın mahiyyətini bəyan edərkən özünəməxsus istilahlardan istifadə etmişdir.Quranin istifadə etdiyi terminlərdən ən mühümmü"dabbə"(hərəkət edən canlı)kəlməsidir."dabbə" kəlməsi ilə quran ,sürünən, ayaq ustə gəzən və havada uçan butun canlıları ifadə etmişdir.Çünki QURAN bu canlıların həm yerdə həmdə səmada mövcud olduqlarını bildirir.Bir qədər də dərinə getsək "dabbə" kəlməsi ilə bürün birhuceyrəli və çoxhüceyrəli varlıqlar nəzərdə tutulur.
Allah bu həqiqəti ecazkar bir şəkildə şura surəsində belə açiqlayır:"Göyləri və yeri və oralarda yayıb səpələdiyi   canlıları(dabbə)yaratması onun qüdrət nişanələrindəndir.Allah istədiyi vaxt onları bir yerə yıgmaga qadirdir"
(şura 29).
Bunula ALLAH canlı orqanizmlərin yalnız yerdə deyil səmada da mövcud olduqlarını açıqca bildirmişdir.Lakin quranda səma kəlməsi muxtəlif anlamlarda işləniyi üçün, çox güman ki,burada məqsəd yer kürəsini əhatə etmiş hava təbəqəsidir.Quran bu ecazkar ayəsi ilə "dabbə"nin , yəni canlı orqanizmlərin havada da mövcud olduqlarını təsdiq etmiş olur ki ,eyni zaman bu bir elmi kəşfin əsrlər öncə bildirilməsidir.Quranın bu izahatı eynilə insana da aid olur. Çünki insan bioloji cəhətdən heyvandan fərqlənmir.Bioloji həyatın qanun və şərtləri heyvana şamil odugu kimi insana da şamil olur.Yəni quran ifadəsi ilə desək insan da bir "dabbə"dir.Bu anlamda insanın həyatı ilə heyvanın həyatı mahiyyət etibarı ilə eyniləşir.Quran başqa bir ayəsində bütün "dabbə"lərin sudan xəlq olunduqlarını bildirir,bunların bəzisinin sürünərək, bəzisinin  dörd ayaq üzərində yeriyərək,bəzilərinin də iki ayaq uzərində hərəkətdə olduqlarını söyləyir.O cümlədən insan da iki ayagı üzərində yeriyən düz qamətli bir dabbədir.İnsan yerimə, qidalanma,törəyib-çoxalma,ləzzət və əzab çəkmə və istirahət etmə kimi ümumi şətlər içərisində,kiçik fərqləri nəzərə almaqla,həyatda heyvanla eynidir.İnsan bir cəhətinə görə heyvanla müştərək,digər bir yönünə görə isə insanla heyvan bitki aləmi ilə müştərəkdir.Çünki bu üç varlıqda hərəkət,yetkinlik və inkişaf oxşar qanunlar çərçivəsində baş tutur.
Allah bitkinin toxumunda olan hərəkəti həyat kimi dəyərləndirərək,cəmadatdan fərqləndirir.ƏNAM surəsinin 95-ci ayəsində Allah bu həqiqəti belə bəyan edir:"Şübhəsiz ki,toxumu da ,çərdəyi də çatladan,ölüdən diri,diridən də ölü çıxardan Allahdır.Budur ALLAH!Axı siz ondan necə döndərilirsiniz?
Bu ayə bitki aləminin özünəməxsus cəhətinə işarə edir.Burada toxum yetkinlik halına çatması ilə həyat qazanır.Bitkinin yetkinlik halı çırdək halına nisbətdə həyat qazanmasıdır.Onun çərdəkdəki halı isə yetkinlik halına nisbətdə ölü vəziyyətdədir.Deməli bitki çərdəyində onun həyat istedadı qoyulmuşdur.Lakin toxumlar bitkiyə nisbətdə ölü olsalar da onlar da vucudları mərhələlərində məxsus bir həyata malikdirlər.TOXUM mərhələsindən bir qədər də aşagı endikdə cansız bir aləm ilə üzləşirik.Cansız aləm sadaladıgımız bu üç(bitki,heyvan,insan) varlıga nisbətdə tam mənası ilə ölmüş hesab olunur.Lakin cansız hesab etdiyimiz varlıqların da öz həyatı vardır.Bu Allahın varlıqlara yoxluqlarına nisbətdə onlara bəxş etdiyi bir nemətdir.Bəs bütün varlıgı öz əhatəsinə almış həyat nədir?Quran ayələri üzərində təfəkkür etdikdə və saglam əqli dəlillərə söykəndikdə hyat haqqında yeni düşüncələrimiz parlayır.Umumi olaraq belə bir nəticəyə gəlmək olar ki həyat butun varlıq aləminə verilmiş olan bir idrak və anlayışdır.həyat anlamaq deməkdir ,yaradılışından xəbərdar olmaq deməkdir.Yaradicıya möhtac və bəndə olmagını bilməkdir.Bu ANLAMDA BÜTÜN VARLIQLAR MÜŞTƏRƏKDİR.Çünki həyatı olmayan bir varlıq hərəkət edə bilməz ,yaradıcıya tərif və təsbih deyə bilməz.Halbu ki, Quran bütün varlıqların təsbih dediyini və Allaha qul oldugunu söyləyir.Allah hədid surəsində belə buyurur:"Göylərdə və yerdə nə varsa Allahı təsbih edib şəninə təriflər söyləyir.O yenilməz qüvvət ,hikmət sahibidir!Göylərin və yerin hökmü onun əlindədir.Həyat verən də öldürən də odur.O ,hər şeyə qadirdir."!
Bu ayədən aydın olaraq bilirik ki,hər bir mövcud həyata malikdir və özlərinin mövcud olduqlarını bilirlər.Deməli həyat umumi bir həqiqətdir ki, hər bir varlıq ondan öz vucud mərhələsində  yararlanmışdır.
Lakin varlıqlar içərisində insan üçün həyatın daha mükəmməl bir mənası vardır.Yəni insan üçün həysatın ikinci əhəmiyyətli bir mənbəyi vardır.İnsan bu həyat mənbəyoindən yararlanmadıqca heç vaxt həqiqi insani bir həyata sahib ola bilmıəz.Bu həyata sahib olmadıqca insan heyvani həyat mərhələsində qalacaq ,yalnız heyvani həyatın özəlliklərindən faydalana biləcək.İnsanın bu həyata sahib olması heyvahi həyat mərhələsindən fərqli olaraq öz iradə və seçiminə baglıdır.Lakin bioloji və heyvahi həyat isə cəbri və qeyri-iradi bir şeydir.Quran öz bəyanatlarında daha çox insanı insan edən ikinci həyat mənbəyindən bəhs edir.İnsana yeni bir həyat verən ,onu sanki yenindən dünyayə bəxş edən həyat iman həyatıdır.İman və təslimiyyət insan vucudunda yeni həyat işartılarını əmələ gətirir və insanı yenidən inşa edir.İman və islama gəlmək yeni bir həyata və dünyayə dogmaq deməkdir.İman həyatı ,həyatın ən mükəmməl və tamamlanmış formasıdır.İman həyatı insana elə bir dirilik bəxş edər ki,digər həyatlar ona nisbətdə "ölü" hesab olunar.Bu həqiqətı quran məxsus bir ecazkarlıqla belə bəyan edir:"Ey iman gətirənlər!Peygəmbər sizi,sizlərə həyat verəcək bir şeyə dəvət etdiyi zaman Allah və onun peygəmbərinin dəvətini qəbul edin".
Gördüyümüz kimi Allah özünün və peyğəmbərinin dəvətinə tabeçiliyi həyat kimi dəyərləndirir.Peyğəmbərin də səslədiyi həyat iman və təslimiyyət ruhudur.Niyə Quranda iman təslimiyyət həyat kimi  qiymətləndirilmişdir?Çünki iman və təslimiyyət yeni bir idrak və şüur verməkdədir.Bu idrak və şüur içərisində insan üçün yeni bir həyat nizamı,yeni bir dəyərlər məcmusu meydana gəlir.Bu həqiqətlər insan üçün yeni bir dünya və dünya içərisində yeni bir həyat tərzi formalaşdırır.Belə bir həyata sahib olduqdan sonra bundan qabaqkı həyat mərhələsi, ölü mərhələ, insan isə mənəvi vucud etibarı ilə ölmüş insan hesab olunur.Lakin bu həyat mərhələsi insan yaradılarkən fitrətində,toxumunda istedad halında qoyulmuşdur.Yəni insan həmişə heyvani həyat içərisində insani həyatı toxum etibarı ilə yaşadır.Amma nə qədər ki,bu toxum halında qalaraq cücərməyəcəksə insan da ölü olaraq qalacaqdır.
Deməli insan ilk olaraq heyvani bir həyatla dünyayə gəlir.Bu dünyayə gəldikdən sonra yeni bir həyata sahib olması ilə vəzifəlidir.İnsan bu vəzifəni gerçəkləşdirdiyi zaman heyvaniyyət mərhələsindən çixaraq insaniyyət mərhələsinə qədəm qoyur.Quran mənəvi həyatın zəmanətçisi olan Allah və rəsuluna itaəti gerçəkləşdirməyənləri"dabbə" olaraq tanıtdırir.Aşağıda qeyd olunan ayəyə diqqət edək:"EY İMAN GƏTİRƏNLƏR!Allah və rəsuluna itaət edin.Eşitdiyiniz halda ondan üz döndərməyin.Eşitmədikləri halda eşitdik deyənler kimi olmayın!Allah yanında canlıların (dabbələr)ən pisi dərk etməyən lallar və karlardır.
Diqqət edin QURAN Allaha və rəsuluna tabe olmayanları məzəmmət edərək"dabbə"adlandırır və onlara dərk etməyən lal və karlar deyə müraciət edir.baxmayaraq ki insan bioloji cəhətdən gözü və qulagı vardır,rəngləri görür və səsləri eşidir.Əslində Allah iman qulagının  karlıgı və iman gözünün korlugu oldugu üçün ,qulagı kar gözü kor canlı adlandırır.Quran umumiyyətlə bəzi ayələrində  kafirləri ALLAHA və quyamətə inanmayanları ölü adlandırır.Onlar bu dünyada insanların içində yaşayırlar,çünki,cismani bədənləri vardır.digər bir tərəfdən ölüdürlər,çünki mənəvi vucudlarını yaradan iman nuruna malik deyillər.
Allah digər bir ayəsində iman və saleh əməli ən pak gözəl bir həyat qələmə verərək buyurur:MÖMİN OLUB SALEH ƏMƏLLƏR EDƏN KİŞİ VƏ QADINA(PAK VƏ GÖZƏL) HƏYAT NƏSİB EDƏCƏK VƏ ETDİKLƏRİ YAXŞI ƏMƏLLƏRƏ GÖRƏ MÜKAFATLARINI VERƏCƏYİK".(nəhl 97)
Bu ayə ən gözəl və pak həyatın iman və təqva həyatının oldugunu göstərir.Deməli insan iman həyatına qədəm qoymadıqca həyatı xəbasət,çirkinlik və pisliklə dolu olacaq.Diqqət edin:əmanət,sədaqət,təvazö,dostluq,ixlas,ədalət,şükür,ülfət kimi mənəvi həyatın gözəlliklərini insan vucudunda yaradan yeganə amil iman nurudur.Beləliklə insani həyatın əsl mənbəyi iman və təslimiyyətdir.

IMAM ZEYNULABIDIN ƏLEYHISALAMIN HUQUQ RİSALƏSİ

Allah sənə rəhmət etsin; bil ki Allahı Təalanın sənin hər hərəkətində, duruşunda, getdiyin yerdə, üzvləri hərəkət etdirməyində və istifadə etdiyin alətlərdə səni əhatə etmiş haqqları vardır. Bu haqqlardan bəziləri bəzilərindən daha böyükdür. Allahın sənə vacib etdiyi, bütün haqqların əsası və digər haqqların da qaynaqlandığı ən böyük haqq ONun öz haqqıdır. Sonra Allahı Təala, başından ayağına qədər müxtəlif azaların üçün sənin üzərində haqq təyin etmişdir; gözün, qulağın, dilin, əlin, ayağın, qarının və fercin üçün sənə bəzi haqqlar fərz etmişdir. İşdə bütün işlər, yeddi dənə olan bu üzvlərlə edilməkdədir.

Yenə Allah (Azze və Celle) namazın, orucun, sədəqən, qurbanın və digər bütün əməllərin üçün sənə bəzi haqqlar vacib etmişdir. Daha sonra sıra, başqalarının sənin üzərində vacib olan haqqlarına gəlməkdədir. Bütün haqqlardan daha çox sənin üzərinə fərz olan haqq, öndərlərinin, sonra rəiyyetinin (əmrin altında olanların) və daha sonra da qohumlarının haqqlarıdır. İşdə bu haqqların hər birindən də digər haqqlar ayrılmaqdadır.

Öndərlərin sənin üzərində olan haqqları üç qisimdir: Üzərində haqqı hamısından daha çox fərz olan, qüdrətiylə səni idarə edən, sonra elmiylə səni öyrədən və daha sonra maddi varlığı vəsiləsiylə səni idarə edən kimsənin haqqıdır; hər idarəçi də öndərdir.

Rəiyyetinin sənin üzərində olan haqqları da üç qisimdir: Haqqı hər kəsdən daha çox vacib olan, hakimiyyətin altında olan kim­senin haqqıdır; sonra elminlə rəiyyetin olan kimsənin; çünki cahil, alimin rəiyyetidir və daha sonra qadın və kölələr kimi sahibliyinlə rəiyyetin olan kəslərin haqqlarıdır.

Qohumlarının sənin üzərində olan haqqları isə çox və qohumluq bağının yaxınlığı miqdarıncadır. Bütün haqqlardan daha çox üzərinə fərz olan haqq, ananın, sonra atanın, sonra övladının, sonra qardaşının və daha sonra yaxınlıq sırasıyla digər qohumlarının haqqlarıdır. Daha sonra sənə lütf edən əfəndinin, sonra lütfkarlığının çatdığı kölənin, sonra sənə bir yaxşılığı toxunanın, sonra müəzzinin (azan oxuyanın), sonra camaat imamının, sonra yoldaşının, sonra qonşunun, sonra dostunun, sonra ortağının, sonra malının, sonra borc verən olduğun adamın, sonra borclu olduğun kimsənin, sonra davranış etdiyin yoldaşının, sonra əleyhinə iddia açanın, sonra əleyhində iddia açdığın kimsənin, sonra səninlə müşavirə edənin, sonra müşavirədə oldugun kimsənin, sonra səndən nəsihət istəyənin, sonra sənə nəsihət verənin, sonra səndən böyük olanın, sonra səndən kiçik olanın, sonra səndən bir şey istəyənin, sonra bir şey istədiyin şəxsin, sonra, sözü və ya əməli ilə sənə pislik edənin , sonra, sözü və ya əməliylə səni məmnun edənin, sonra bütün dindaşlarının və daha sonra zimme əhlinin haqqlarıdır; daha sonra da müxtəlif vəziyyət və səbəblərin tələb etdiyi miqdardakı olan haqqlardır.

Nə xoşbəxt üzərinə fərz qılınan haqqları əda etmək üçün Allahın köməkdə olub tofiq və istiqamət bağışladığı kimsəyə.

1- Uca Allahın sənin üzərində olan haqqı, ONA tapınmağın və ONA heç bir şeyi ortaq qoşmamağındır. İxlasla bu işi etdiyində Allah, dünya və axirət işlərində sənə kafi olmağı və dünyada sevdiyin şeyi sənin üçün qorumağı təəhhüd edər.

2- Öz üzərində olan öz haqqın isə, bədənini tamımıyla Allahın itaətinə verməyin, dilinin, qulağının, gözünün, əlinin, ayağının, qarınının və fercinin haqqını əda etməyin və bu yolda Allahdan kömək diləməyindir.

3- Dilin (sənin üzərində olan) haqqı, onu çirkin sözdən qoruyub gözəl sözə adət etdirməyin, ədəbə riayət etməyə məcbur etməyin, ehtiyac olan yerlər, din və dünya mənfəətləri xaricində onu istifadə etməməyin,  çox az faydası olmasıyla birlikdə zərərli və faydasız olan, çirkin və boş sözlərdən uzaqlaşdırmağındır. Nəhayət dil ağılın şahidi və onun nişanesi olub ağıllının öz ağılıyla bəzənməsi də, dili xüsusundakı doğru rəftarıyladır. Güc ancaq əzəmət sahibi uca Allahdandır.

4- Qulağın (sənin üzərində olan) haqqı, qəlbində xeyr icad edən və ya gözəl xasiyyət qazandıran qiymətli sözdən başqa heç bir şey üçün onu qəlbinə bir yol qərar etməməyindir. Çünki qulaq sözün ürəyə girəcək olan qapısıdır; xeyr və, şər ehtiva edən müxtəlif mənaları ona (ürəyə) çatdırmaqdadır. Qüvvət ancaq Allahdandır.

5- Gözün (sənin üzərində olan) haqqı, halal olmayan şeyə onu bağlamağın və ibrət götürüləcək, bəsirət qazandığın və elm əldə etdiyin yerlər xaric, onu istifadə etməməyindir. Çünki göz ibrət götürmə qapısıdır.

6- Ayaqların (sənin üzərində olan) haqqı, onlarla sənə halal olmayana doğru getməməyin və qət edənlərini hörmətdən salan bir yolda onları istifadə etməməyindir. Çünki ayaq, səni daşıyan, din yoluna aparan bir vasitə və sənin üçün bir irəliləmə vəsiləsidir. Qüvvət ancaq Allahdandır..

7- Əlin (sənin üzərində olan) haqqı, onu halal olmayan şeylərə doğru uzatmamağındır; uzatdığın təqdirdə axirətdə Allahın əzabına uğrayar və dünyada isə xalqın qınamasına məruz qalarsan. Allahın ona fərz etdiyi şeylərdə də onun önünü almamalısan. Əksinə, halal şeylərin çoxundan onu saxlamaq və ona fərz olmayan şeylərin (müstəhəblərin) tərəfinə uzatmaqla onu əziz etməlisən. İşdə o zaman, dünyada həddini bilib şərəf  qazanar və axirətdə də ona gözəl mükafat fərz olar.

8- Qarının (sənin üzərində olan) haqqı, onu haramın azına da, çoxuna da qab etməməyin, halalda ifrat və təfritdən çəkindirməyin, təqviyət həddindən zəiflik və şərəfin yox olması həddinə çıxarmamağın, aclıq və susuzluğu hiss etdiyində də ona hakim olmağındır. Çünki ağırlığa səbəb olacaq dərəcədə doymaq boşaldıcı, tənbəlləşdirici və hər xeyr və faydadan uzaqlaşdırıcıdır. İnsanı sərxoş edəcək dərəcədə su içməsi də ağılsızlaşdırıcı, cahilləşdirici və mürüvvəti aradan qaldırıcıdı haldır.

9- Fercin (tenasül orqanının) sənin üzərində olan haqqı, onu sənə halal olmayan şeylərdən qorumağın və gözü bağlamaqla onun kontroluna köməkçi olmağındır. Çünki gözü halal olmayan şeylərə bağlamaq, ölümü çox xatırlamaq və nəfsi Allahın əzabıyla təhdid edib qorxutmaq, onu qorumaq üçün ən yaxşı köməkçilərdəndir. Güc və Qüvvət ancaq Allahdandır.
Əməllərin Haqqları

10- Namazın (sənin üzərində olan) haqqı budur: Bilməlisən ki, namaz Allahın hüzurna çıxmaqdır; sən bu halda Allahın qarşısında dayanırsan. Bunu bildiyin təqdirdə, öz kiçikliyinin fərqində olan, ilahi nemətlərə meyl edən, qorxan, ümidli, miskin və yalvarıb yalvaran, sükunət halında başını və gözlərini önə tikib, qollarını sallayaraq, hüzurunda oldugu kimsəyə təzim edən, könülündə onunla gözəl münacat edən bir qulun mövqeyində olar, səhv və həlak edici günahlarla çevrilmiş olan bir qul kimi qurtuluşunu istəməyə layiq olarsan. Və qüvvət ancaq Allahdandır.

11- Orucun, sənin üzərində olan haqqı budur: Bilməlisən ki oruc, Allahın, səni cəhənnəm atəşindən qoruması üçün, dilinə, qulağına, gözünə, fərcinə, qarınına çəkdiyi bir pərdədir. Necə ki hədisdə də belə keçər: "Oruc  oda qarşı bir sipərdir." Əgər üzvlərin, o pərdənin arxasında sakin olsa (qorunsa), ümid edilər ki oddan məhfuz qalarsan. Əgər üzvlərinin pərdənin arxasında (və belə bir sığınacaqda) daşqınlıq göstərmələrinə və pərdənin açılmasına icazə versən, üzvlər öz həddlərini aşaraq, baxılması caiz olmayan şeyə şəhvətlə baxarlar; və güc və qüvvət də də Allaha itaət etmə yerinə başqa bir yerdə xərclənərlər, artıq o zaman pər­dənin cırılaraq bədənin çölə çıxmayacağına güvənmə. Və qüvvət ancaq Allahdandır.

12- Sədəqənin sənin üzərində olan haqqı budur: Bilməlisən ki sədəqə, sənin Rəbbinin qatındakı azuqənin və şahidə ehtiyacı olmayan əmanətindir. Bunu bildiyində, gizli verdiyin əmanətə, açıqda verdiyin əmanətdən daha əmin olacaqsan və aşkar etməkdə olduğun şeyi gizlicə Allaha əmanət verməyə daha çox ləyaqət qazanacaqsan. Hər vəziyyətdə bu iş səninlə ONun arasında bir sirr olmalıdır. Əsla Allaha əmanət verdiyin şeydə, qulaq və gözləri ONun əleyhinə şahid tutmayasan. Allaha əmanət vermədə qulaq və gözlərə daha çox etimad etmeyesən; və Allaha güvənməyən biri kimi davranmayasan. Daha sonra sədəqədə heç kimə minnət etməməlisən. Çünki o sənin özün üçündür (özün üçün yığdığın bir maldır). Onunla bir kim­səyə minnət etdiyində sənin vəziyyətinin də qarşı tərəfin vəziyyəti kimi pis olmayacağına güvənmə. Çünki minnət etməyin, onu özün üçün yığmadığına bir dəlildir. Əgər özün üçün yığmış olsaydın (o zaman) onunla bir kimsəyə minnət etməzdin . Və qüvvət ancaq Allahdandır.

13- Qurbanlığın sənin üzərində olan haqqı budur: Onunla məqsədini Allaha xalis etmən (xalis bir niyyətlə onu etməyin), rəhmətinə çatmağı və qəbul buyurmasını arzulaman və ONdan başqa digərlərinin diqqətini çəkməyi istəməməyindir. Belə olduğunda özünü məşəqqətə salmaz və riyakar olmazsan; və yalnız Allahı nəzərdə tutub ONA doğru yönələrsən. Bil ki, Allahın razılığına ka­vuşmanın yolu asandır, çətin deyil. Necə ki Allah da qulları üçün asanlığı istəmişdir, məşəqqəti deyil. Beləcə təvazökarlıq da sənin üçün, ağalıq etməkdən daha yaxşıdır. Çünki ağalığın çətinlik və xərci də çoxdur. Amma təvazö və təvazökarlığın nə zəhməti vardır və nə də xərci. Çünki bunlar yaradılışdan insanın təbiətində mövcud olan şeylərdir. Və qüvvət ancaq Allahdandır.
Öndərlərin Haqqları

14- Sənə öndərlik edən idarəçinin sənin üzərində olan haqqı budur: Bilməlisən ki, Allah səni ona bir imtahan vəsiləsi etmişdir; sənə olan hakimiyyətindən ötəri də imtahana təbii/tabe tutulacaq. Xalisanə bir şəkildə onun xeyirini istəməlisən. Sulta və iqtidarını nəzərə al/götürüb ona qarşı mübarizə etməməlisən. Çünki bu iş, həm sənin həlak olmağına səbəb olar, həm də onun. Təvazökarlıq və yumşaqlıqla, şərini özündən uzaqlaşdıracaq şəkildə və dininə zərəri toxunmayacaq dərəcədə onu razı etməlisən və bunu etmək üçün də Allahdan (onu rədd etməyə) kömək diləməlisən. Ona qarşı lovğalanma və mübarizəyə də cəhd etmə. Əks halda ona üsyankarlıq etmiş olarsan və özünə əziyyət edib özünü onun çirkin davranışına məruz buraxar və onu da həlak olmağa göndərərsən. (Nəticədə) onunla öz əleyhinə köməkləşdiyin kimi, sənə qarşı edəcəyi zülmdə də ona ortaq olarsan. Və qüvvət ancaq Allahdandır.

15- Elmiylə səni öyrədən ustadın sənin üzərindəki olan haqqı: Ona təzim etmən, məclisini möhtərəm (və qənimət) saymağın, sözlərini yaxşıca dinləyib ona diqqət yetirməyin, öz cəhalətini aradan qaldırmaqda və öyrənməyə möhtac olduğun elmi əldə etmədə müəlliminə köməkdə olmagındır. Belə ki, ondan istifadə etmək üçün ağılını hər cür məşğuliyyətdən təmizləyərək zehinini yığışdırmalısan və ləzzətləri tərk edib şəhvətləri azaltmaqla ürəyini təmizləyib gözünü cilalamalısan. Bunu da bilməlisən ki, sənə öyrətdiyi şeylərdə, qarşılaşdığın hər cahilə, ustadın mesajını yaxşıca çatdırmaq üçün onun elçisisən. Elə isə bu risaləti boynuna götürdüyündə, bu vəzifəni yerinə yetirməklə ona xəyanət etməməyin lazımdır. Güc və qüvvət ancaq Allahdandır.

16- Malikiyeti vəsiləsiylə səni idarə edən əfəndinin sənin üzərində olan haqqı, qüdrətiylə səni tərbiyə edib yetişdirən öndərin haqqı kimidir; (bu fərqlə ki) səni idarə edən əfəndinin malik olduğu şeyə, o malik deyil. (Buna görə) əfəndinin hər əmrinə, istər böyük olsun, istər kiçik itaət etməyin lazımdır. Amma əgər Allahın haqqını əda etməkdə, Allahın və xalqın haqqlarını yerinə yetirməyinə mane olsa, o zaman əvvəlcə Allahın və xalqın haqqını yerinə yetirərsən və daha sonra da onun haqqını əda etməyə qoyularsan. Güc və qüvvət ancaq Allahdandır.
Raiyyetin Haqqları

17- Hakimiyyətin altında olan kəslərin sənin üzərində olan haqqları bunlardır: Bilməlisən ki, sən gücünün çox olması vasitəsi ilə onları rəiyyet etmisən (əlinin altına keçirmisən). Onları sənə rəiyyet edən (yalnız) onların zəiflik və gücsüzlükləri olmuşdur. Zəiflik və zillətləri özlərinə kafi gələn, hətta onları sənin əlinin altına soxan, hökmünü onlara etibarlı edən və sözündən çıxmağa qüdrətləri olmayan və sənin bir əmrini ağır və çətin gördüyündə də Allahdan başqa köməkçisi olmayan kəslər, (sənin) şəfqət, himayə və helminə nə qədər də layiqdirlər. Allahın sənə verdiyi suverenlik vəsiləsi olan bu izzət və qüdrəti tanıdıgında da ONA şükr etməyin sənin üçün nə qədər yaxshıdır. Kim Allaha şükr etsə, Allah ona verdiyi nemətini çoxaldar. Qüvvət ancaq Allahdandır.

18- Elmin üçün sənə tabe olan kimsənin (şagirdin) sənin üzərindəki  haqqı budur: Bilməlisən ki, Allahın sənə elm verməsi və səni hikmət xəzinələrinə sahib etməsi onlara xidmət etməyin üçündür. Əgər Allahın səni sahib etdiyi (uhdene buraxdığı) şeylərdə, vəzifəni gözəl edər və onlar üçün, kölələri haqqında əfəndisinin xeyirini istəyib bir ehtiyac sahibini gördüyündə əlindəki maldan ona verən səbirli bir xəzinədar kimi olsan, doğru yolu tapar və buna ümid edən və inanan bir kimsə olarsan. Əks halda xəyanətkar və Allahın varlıqlarına zülm edən biri olub ONun sənə verdiyi izzətini səndən almasına məruz qalarsan.

19- Evlənməklə rəiyyetin olan kimsənin sənin üzərindəki haqqı budur: Bilməlisən ki, Allah onu (sənin üçün) bir sükunət, hüzur, üns və qoruma vəsiləsi etmişdir. Yenə sizlərin hər biriniz yoldaşı üçün Allaha həmd etməlidir və bilməlidir ki, bu (evlilik), Allahdan ona verilən bir nemətdir və Allahın nemətinə yaxşı davranıb ona ikram etməsi və yumşaqlıq göstərməsi lazımdır. Hərçənd sənin, onun üzərində olan haqqın daha çox və Allaha qarşı günah işləmək xaricində sevdiyi və ya sevmədiyi (hər) şeydə sənə itaət etməsi daha lazımdır.

Onun da sənin üzərində olan haqqı: Ona qarşı mərhəmətli davranmaq, və səmimi olmaq, ona hüzur bağışlamaq və lazım olan zövq və ləzzətləri təmin etməkdir. İşdə bu böyük bir haqqdır. Qüvvət ancaq Allahdandır.

20- Sahib olduğun kölə və nökərin sənin üzərindəki haqqı budur: Bilməlisən ki o, Rəbbinin yaratdığı bir quldur; səninlə eyni bədən və qandandır (ət, qan və bədən quruluşu baxımından heç bir fərqiniz yoxdur, eyni kökdənsiniz). Sən onun malikisən, (amma) onun yaradıcısı, ona qulaq, göz və ruzi verən sən deyilsən. Bunları Allah yaratmış və daha sonra onu sənin əmrinə vermiş, səni ona əmin etmiş, onu qorumağın, Allahın göstərdiyi yol üzrə ona davranmağın, yediyindən ona yedirməyin, geydiyindən ona geydirməyin və gücü çatmadığı bir işi ona yükləməməyin üçün onu sənə əmanət vermişdir. Onu sevməzsənsə Allahın əmri üzrə ondan uzaqlaşarsan və bir başqasını alarsan; və ona işgəncə etməzsən. Qüvvət ancaq Allahdandır.
(BÜTÜN MÜSƏLMANLARIN OXUYUB İBRƏT GÖTÜRMƏSİ ÇOX ÖNƏMLİ OLAN BİR NESİHET!)

MƏSUMLUQ HAQQINDA BİR SUALIN CAVABI

 Sual:

    Günahsızlıq, hər növ günah, səhv və sapma qarşısında insanı qoruyan gizli bir gücdür. Buna görə, belə bir gücə sahib olan şəxslər günah işləməyə gücləri çatmaz. Bu gerçəyi nəzərə aldıgımızda görəsən onların günahsız oluşları, onlar üçün bir üstünlük ölçüsü sayılarmı?

 Cavab:

    Peyğəmbərlərin günaha qarşı günahsız oluşları, qətiliklə iradə və ixtiyar xaricində reallaşan bir günahsızlıq deyil. Əksinə, onların günahdan qorunmaları tamamilə iradi və ixtiyari bir vəziyyətdir. Bunun qaynağı da elm və imandır.

 İzah:

    Ağıllı bir kimsə, içilməsiylə insanın ölümünə səbəb olan zəhəri içmək və ya təmas etməklə insanı qurudub qapqara edən elektrikin çılpaq kabelinə toxunmaq və ya cüzam və vərəm xəstəliyinə tutulan bir kimsənin artıq qalan yeməyini yeməkdən qaçınar və əsla bu işləri etməz. Yəni bu işlərə qarşı günahsızdır; nə bahasına olursa olsun, bu cür işləri etməz və bunları etməsi normal olaraq qeyri-mümkündür.

    İnsanın bu vəziyyətinin səbəbi isə, bu növ işlərin doğurduğu nəticələr göz qarşısında canlandırdığı zaman, insanın bu işlərin nəticələrinin pisliyinə olan şüurudur. Buna görə bu işlərə təşəbbüs göstərməyi ağılının ucundan belə keçirməz.

Peyğəmbər və Əhli Beyt İmamlarının haramları işləməmək xüsusundakı məsumiyətləri
 də yuxarıdakı nümunələrdə ifadə edilən və normal həyatda hər kəsin anlaya bildiyi təhlükəli və pis işlərə qarşı məsumiyətinə bənzər.



    Bəzi kəslərin yetim və yoxsulların mallarını yeməkdən belə çəkinmədiyini, bəzilərinin isə bir qəpik haram yeməkdən belə qaçındığını görməkdəyik. Niyə birincisi, yetim və kasıbların mallarına təvasızcasına əl uzada bilir, amma o birisi haram olan ən kiçik qənaətdən belə çəkinir? Bunun səbəbi budur: Birinci şəxs, bu növ zülmlərin pis nəticələrinə haqqın tərəfindən vəqif deyil və ya inancı zəifdir və maddiyyətə düşkünlük onun qəlb gözünü elə korlaşmışdır ki, artıq bu əməllərin pis nəticələrini görə bilməməkdədir. Amma ikinci şəxs, bu günahların nəticələrinə elə inanmış ki, yetimin malının hər bir parçası onun gözü qarşısında bir od parçasıyla bərabərdir və heç bir ağıllı insan da odu yeməyə təşəbbüs göstərməz. Çünki o adam, bu malların necə atəşə çevrildiyini elm və bəsirət gözüylə görməkdədir. Bu əsasa görə, bu növ əməllər qarşısında onda bir növ məsumiyət meydana gələr.

 Qurani Kərim, qızıl və gümüşü anbar edib onu Allah yolunda xərcləməyənlər haqqında belə buyurur:

"Bunların cəhənnəm atəşində qızdırılıb onların alınları, yanları və kürəkləri bunlarla dağlanılacağı gün; "İşdə bu özləriniz üçün yığdığınız sərvətdir. Artıq yığmaqda olduğunuz şeylərin əzabını dadın." (deyiləcək )."

    İşdə bəsirətə sahib olan kəslər, bu ayədə açıqlanan cəzanı bu dünyada öz gözləriylə görmüş kimi inanarlar; bu gerçəyi anladıqdan sonra bu əzaba düçar olmamaq üçün qətiliklə bu günahı işləməyə cürət etməzlər.

Əgər bir kimsə, bütün günahların cəzasına qarşı özündə belə bir hal hiss etsə, o zaman ilahi qəhr və cəzanı görmüş və yaşamış kimi olar və örtülərin gözlərinin qarşısından qalxmasının onun iman və etiqadlarında heç bir təsiri olmaz. Belə bir vəziyyətdə bu fərd, bütün günahlar qarşısında bir növ məsumiyət qazanmış olar və günah işləməyi ağılından belə keçirməz.

    Buna görə, bu xüsuslarda məsumiyət, əməllərin cəzasına olan qəti şüur və imanın doğurduğu bir nəticədir. Hər kəsin pis nəticələrinə inandığı bəzi işlərə qarşı bir növ məsumiyəti olduğu kimi, peyğəmbərlər də, Allahın haram etdiyi hər cür pis işin cəzasının qəti olduğuna iman etdiklərindən ötəri, insanı günaha aparan itaətsiz vərdiş və istəklərini tamamilə idarə altına almışlar və bir an da belə Allah tərəfindən təyin olunan sərhədləri aşmazlar. Bu vəziyyət, onların bütün günahlara qarşı günahsız olmasını təmin edər.

Bu şərhdən, peyğəmbərlər və onların günahsız vəsilərində olan günaha qarşı məsumiyətin, uca bir şüura söykənən ixtiyari bir hal olduğu, bu səbəbdən bu xüsusiyyəti daşıyan ilahi elçilər və onların vəsiləri üçün əhəmiyyətli bir üstünlük ölçüsü və fəzilət sayıldığı aydın olmuş oldu.

BAKI SOVETININ MUSELMAN XALQINA QARSHI SOYQRIM CINAYETI

 

XX əsrin əvvəllərində dünyada və Rusiyada vəziyyət həddən artıq gərgin olmuşdu. Birinci Dünya savaşı başladı və milyonlarla qurbanları ilə sona çatdı və bu dünyanın siyasi sahəsində çox böyük dəyişikliklərin meydana gəlməsinə səbəb oldu. Bu illərdə Böyük Rusiya İmperiyası və onun işğal etdiyi Qafqaz regionunda da çaxnaşmalar,  sinfi mübarizələr, millət və din savaşları ən son həddinə çatmaqda idi. Böyük ərazini, çoxlu millətləri, müxtəlif dinlərdə olan xalqları öz əsarətində əsrlərlə saxlamış Çar Rusiyasının sutunları artıq silkələnməkdə idi. Bu həm Rusiyanını öz içində baş qaldıran sinfi mübarizənin və həm də əyalətlərdə milli və dini oyanışın nəticəsində alovlanan milli etirazların sayəsində baş verdi. 1917-ci ilin oktyabrında Leninin rəhbərliyi ilə oktyabr inqilabı qələbə çaldı və Lenin bütün Rusiyada yaşayan millətlərə və müsəlman xalqlarına bir bəyannamə ilə xitab etdi. Bu bəyannaməyə əsasən millətlər azad şəkildə öz müqəddaratlarını həll edə bilərlər. Onlar Rusiyadan ayrılıb öz müstəqil dövlətlərin qura bilərdilər. Lakin bu bəyannamə bolşeviklərin əsl gizli və işğalçı niyyətlərinin qarşısından pərdə salmaq məqsədi daşıyırdı. Çox qısa zamandan sonra bu yeni ideologiya ilə peyda olan hökumətin də niyyətləri aşkar oldu. Milli və dini ayrılıqdan istifadə edib, bununla öz niyyətlərinə çatmaları Qafqazda gedən proseslərdə özünü göstərdi. Qafqaza sonradan gəlmə element olan erməni xalqı və onların işğalçı rəhbərləri bolşeviklərin bu siyasətindən öz mənafeylərinə lazımınca istifadə etdilər.

Bu zamanlarda Qafqazda müsəlman millətinin vəziyyəti olduqca acınacaqlı idi. Yüzillik Rusiya İmperiyası əsarətində yaşadıqları zaman Qafqaz müsəlmanlarının orduya çağrılmamasına görə xalqın vəziyyəti hərbi cəhətdən çox acınacaqlı olmuşdu. Buna görə də sərhədlərdən geriyə dönən Rus ordusu İslam xalqına qarşı olmazın qırğınlar törədir, əzab və əziyyətlər verirdi.

Rusiyada oktyabr inqilabı qələbə çaldıqdan sonra, Qafqazda erməni, gürcü və azərbaycan nümayəndələri birləşərək «Zaqafqaziya Seymi»ni yaratdılar. Zaqafqaziya Seymində milli alaylar təşkil edilməsi və torpaqların qorunması haqqında əmr verilmişdi. Buna görə də ermənilər və gürcülər rus ordusunda iştirak etdikləri üçün tezliklə öz alaylarını yarada bildilər. Lakin müsəlman alayları isə yuxarıda dediyimiz səbəblərə görə təşkil oluna bilmədi, bu da az sonralar çox böyük qırğınların törədilməsinə gətirib çıxardı. Lakin regionda iri sənaye şəhəri hesab olunan Bakıda isə vəziyyət tamamilə başqa idi.

Müsəlmanların, ermənilərin, rusların və gürcülərin də yaşadığı Bakı şəhərində  çoxlu partiyalar, şuralar fəaliyyət göstərirdi. Bu partiyalardan ən aparıcı qüvvəyə malik olan, M.Ə.Rəsulzadənin başçılıq etdiyi Musavat Partiyası idi. Milli təşkilatlardan isə xalq arasında ən böyük nüfuza malik olanı «Bakı Müsəlman Şurası» hesab olunurdu. 1917-ci ilin yayında Musavat partiyası «Türk Federalistlər» partiyası ilə birləşdi və Musavatın nufuzu daha da artdı. Bakıda müsəlman firqə və təşkilatlardan başqa erməni milliyyətçi və şovnist firqəsi olan «Daşnaksutyun» firqəsi fəaliyyət göstərdi. Daşnakların məram və məqsədləri bolşeviklərin ziddinə olsa da müsəlmanları məhv etmək, islami və milli şüuru dağıtmaq üçün, çox asanlıqla onlar bir araya gələrək birləşdilər. Əvvəldə dediyimiz kimi Bakı sənaye şəhəri olduğu üçün burada çoxlu xadimlər və ruslar fəaliyyət göstərirdi. Burada fəaliyyətdə olan Bolşevik firqəsi də əslində rusların və daşnaklarla əlbir olan ermənilərin firqəsi idi. Müsəlman əhali arasında isə bolşeviklərin heç bir dayağı yox idi. Lakin o zaman Bakının durumu elə olmuşdu ki, bu iki yad və düşmən mövqeyli təşkilat nəinki burada möhkəmləndi, hətta hakimiyyəti belə ələ  keçirtdilər. Bakı limanında olan əsgərlərin  və tacirlərin əksəriyyəti ruslar olduğundan bolşeviklər onlara və ermənilərə arxlanaraq burada güclü «sovet» təşkil etmişdilər.

Bütün Zaqafqaziya Tiflisdə təşkil olunmuş «Seym»ə itaət etdiyi halda «Bakı Soveti» ona tabe olmayıb «Petroqrad» hökumətini tanıyırdı. «Bakı Soveti»ndə bolşeviklərin və daşnakların möhkəmlənməsində Musavat firqəsinin də böyük səhvləri var idi. Musavatçılar Bakı Sovetinə keçirilən seçkilərdə ümumi səslərin 40%-dən çoxunu qazanmalarına baxmayaraq Sovetin tərkibinə daxil olmaqdan imtina etdilər. Bu da nəticədə daşnakların və onların mənafeyinə xidmət edən bolşeviklərin sovetdə güclü qüvvəyə çevrilmələrinə gətirib çıxartdı. Bolşevik adı altında daşnakların aparıcı rəhbərlərindən olan S.Şaumyan Bakı Sovetində ən yüksək kürsüyə yetişdi.

S.Şaumyan Petroqradda rəhbərlikdə olan qüvvələrlə gizli əlaqədə idi. 1917-ci ilin dekabrında İ.Stalinin təklifi ilə Şaumyan Qafqazın fövqəladə komissarı təyin olundu. Bununla da Şaumyan müsəlman xalqına qarşı beynində cızdığı qırğın planlarına rəsmi bir icazə almış olurdu. Əslində o, bir bolşevik deyil, qəddar niyyətli, qaniçən bir daşnak idi. M.Ə.Rəsulzadə «Azərbaycan Cumhuriyyəti» əsərində yazırdı: «Qəribədirki, Musavat məfkurəsinə qarşı bu sürətlə məhdudkar bir vəziyyət alan bolşevikhökumətinin Mavərayi-Qafqasiya müməssili (nümayəndəsi) Şaumyanın cibində rusişğal ordusunun təxliyyə (boşaldılan) edilən Türkiyə ərazisi üzərində ermənimuxtariyyatının elanına aid Lenin imzası ilə imzalanmış bir dekret bulunuyordu. Budekret ilə S.Şaumyan «əsrlərdən bəri məzlum erməni milətinin bəklədiyi amalimilliyəni qüvvədən felə çıxarmaq» üçün erməni müəssə və təşkilatına yardımetməklə müvəzzəf (vəzifələnmiş) idi. Şaumyandakı bu vəsiqənin təsiri elə olmaladırki, bir ay əvvəl Bakı bələdiyyəsindən rus məclisi-müəssisanını dağıdan bolşeviklərəqarşı bombalar, metralyozlar satan «Daşnaksutyun» firqəsi Bakı Soveti ilə sıx birrabitəyə və əsgəri bir ittifaqa girmiş oldu».

Bu yazılı sənədlər açıq şəkildə təsdiq edir ki, daşnakların Bakıda, Şamaxıda, Qubada, Lənkaranda və digər ərazilərdə törətdikləri qırğınların, müsəlmanların məhv edilməsinin əmri bolşeviklərin Petroqraddakı rəhbəri Lenin tərəfindən verilmişdi. Bu əmrdən sonra Bakı Soveti daşnakların və silahlanmış erməni alaylarının köməyi ilə öz xəyanətkar niyyətlərinə başladı və musavat firqəsi ilə «Milli Müsəlman Şurası»na qarşı hərb elan etdi. Bakının müsəlman əhalisi bolşeviklərin və daşnakların təcavüzlərinə qarşı öz etirazlarını bildirməyə başladılar. Lakin nə Milli Müsəlaman Şurasının, nə də Musavatın güclü silahlı qüvvəsi yox idi. Belə vəziyyət də Bakıda daşnakların həddən artıq özbaşınalıqlar etməsinə səbəb oldu və müsəlman əhalisi güclü silahlanmış erməni qarşısında silahsız və əliyalın qaldılar.

Belə bir şəraitdə, mart ayının 29-da erməni hərbi hissələrini tərkisilah etmək əvəzinə, Bakı Sovetinin əmri ilə Ə.Əsədullayevin başçılıq etdiyi, Lənkərana getməyə hazırlaşan yeganə müsəlman diviziyası olan «Dikaya diviziya»nın atlı polkunun əsgər və zabitlərinin silahları alındı. Bu isə Bakının müsəlman əhalisinin etiraz yürüşlərinə başlamasına səbəb oldu.

Ertəsi gün, yəni martın 30-da şəhərdə güclü mitinqlər başladı, xalq əsgərlərin silahlarının qaytarılmasını tələb edirdi.

Bu mitinq isə, daşnakların lideri S.Şaumyanın çoxdan bəri öz mənfur niyyətinin həyata keçirtməyə bir başlanğıc oldu. İki bir-birinə zidd ideyalar daşıyan bolşevik və daşnaksutyun firqələri müsəlmanları qırmaqda bir məramın daşıyıcıları kimi görünürdü. Deməli, Şaumyan bolşevik­lər­dən milliyyətçi niyyətlərini həyata keçirtmək üçün məharətlə istifadə etmişdi.

Etiraza qalxmış əhali bolşeviklər və daşnaklar tərəfindən gülləbaran edilməyə başladı. Həmin gün tarixin ən böyük cinayətlərindən biri baş verdi. İslam əqidəsinə qulluq edən on min əhali məhv edildi. Bütün bu qırğınlar bolşevizm adı altında getsə də erməni alayları öz milli niyyətlərini həyata keçirtdilər.

S.Şaumyan yazırdı: «Bizim süvari dəstəyə edilən hücumdan biz bir bəhanə kimiistifadə etdik və bütün cəbhə boyu hücuma keçdik. Biz artıq 6 min nəfərlik silahlıqüvvəyə malik idik. Daşnakların da 3-4 min nəfərlik milli hissələri var idi ki, o dabizim sərəncamımızda idi. Məhz onların iştirakı vətəndaş müharibəsinə milli qırğınxarakteri verdi, lakin onun qarşısını almaq mümkün olmadı. Biz bu işə şüurlusurətdə getdik. Əgər müsəlmanlar üstün gəlsəydilər, onda Bakı Azərbaycanınpaytaxtı elan edilə bilərdi». (seçilmiş əsərləri; c.2, səh.246)

Görürsünüz müsəlman xalqına qan uddurulmuş, uşaqlı, qocalı, qadınlı günahsız 10 min əhalinin bir gündə qətl etdirmiş bir qatili bizim sovet rejiminə qul olan rəhbərlərimiz necə də müqəddəsləşdirmişdir. Bakıda milli qırğın törədən bu qatil və onun havadarlarına paytaxtımızda abidələr ucaldılmış, böyük rayon, təşkilat, müəssisə və xiyabanlar isə onların adını daşımışdı. Hansı ki, bu çox uzaq bir keçmişdə olmamış, xalqımız bu hadisələrin canlı şahidi olmuşdu.

On səkizzinci il mart qırğınlarında daşnaklar yalnız on minlik müsəlman əhalinin qırmaqla kifayətlənmədilər, mənfur düşmən millətimizin dini abidələri və mədəniyyət obyektlərinə qarşı da öz düşmənçilik mövqeyini göstərdilər. Martın 30-da komissar Q.Əmiryanın bir qrup silahlı basqınçısı böyük mədəniyyət abidəsi olan «İsmailiyyə» (indiki EA-nın əsas binası) binasını yandırmağa başladılar. Daşnaklar müsəlmanların ibadət evi olan «Təzə Pir Məscidi»nə də ciddi ziyan vurdular. Toplardan atılan mərmilər «Təzə Pir»in minarələrini deşdi. Hacı Zeynalabdinin tikdirdiyi Şərqdə ilk teatr da ermənilər tərəfindən yandırıldı. Bununla kifayətlənməyən təcavüzkarlar «Açıq söz» və «Kaspi» qəzetlərinin mətbəələrini də dağıtdılar.

Bu faktları bildikdən sonra artıq heç bir şübhə qalmır ki, bolşevik ideyası adı altında Bakıda törədilən bu qırğınlar sinfi bir mübarizə deyildi. Burada qanına qəltan edilmiş minlərlə insanlar bolşeviklərin müdafiə etdiyi yoxsul fəhlə sinfinin nümayəndələri idi. Əlavə olaraq mədəniyyət və dini abidələrin də vəhşiliklə dağıdılması bu hadisələrin bolşevik pərdəsi altında, müsəlmanlara qarşı millət və din savaşına çıxmış erməni şovinistlərinin xalqımıza vurduğu həm maddi, həm mənəvi bir zərbə olduğu məlum olur.

Bu din savaşının tarixi isə yalnız son yüzillik və yalnız da bu bölgə ilə məhdudlaşmır. Milliyyətindən asılı olmayaraq hər bir bölgədə və hər bir zaman müsəlmanlar xristianların təcavüzünə məruz qalmışdır. Lakin bütün dövrlərdə bu təcavüzlər İslamın səsini boğmağa çalışmış, müsəlmanları bir ümmət kimi parçalayıb məhv etmək istəmişdir. Müxtəlif əsrlərdə müsəlmanlar xristianların bu müharibə və basqınlarından zərərlər görmüşdür. Bu təcavüzlərin nəticəsi olmuşdur ki, müsəlmanlar böyük mədəniyyətlərindən uzaq düşmüş. parçalanmalar və münaqişələrə məruz qalmışdır.Düşmənlər də həmişə bundan öz mənafeləri üçün istifadə etmişlər. XX əsrin əvvəllərində soyqırıma məruz qalmağımız, bu gün torpaqlarımızıdan məhrum olmağımız, qırğınlara məruz qalmağımız həmin əsərlərdən qalmış ümumi siyasətin bir nəticəsidir. Biz ümumi olaraq dünyada müsəlmanların təcavüzə məruz qaldığını müşahidə edirik. Fələstində müsəlmanların qırılması, Kəşmirdə müsəlmanlara edilən zülmlər, ümumi müsəlman ümmətinə qarşı bir təcavüzkar siyasətin mövcudluğunu göstərir. Erməni-müsəlman münaqişəsinin zahirdə daha çox milli bir münaqişə kimi görünməsinə baxmayaraq, beynəlxalq aləmdə bu təcavüzkarlığa göz yumulması və təcavüzkarlara hər cür maddi-mənəvi dəstəyin verilməsi bu münaqişənin də müsəlman ümmətinə qarşı olan təcavüzlər sırasında görməyə əsas verir.

Ümmətin başına gələn bu cür bəla və müsibətlərin kökü yenə ümmətin öz içində axtarılmalıdır. Çünki Quran 14 əsr bundan qabaq müsəlmana onun düşməninin kim olduğunu anlatmışdır. Həmin Quran bu düşmənin hiyləsindən, təcavüzündən müsəlmanların qurtuluşunu da anlatmışdır. Bütün bunlar aşkar və açıq şəkildə bəyan edilmişdir. Allahu-Taala Quranın «Maidə» surəsində buyrur: «Ey iman gətirənlər!Yəhudi və xaçpərəstləri (özünüzə) dost tutmayın! Onlarbir-birinin dotdurlar. Sizdən kim onlarla dostluq edərsə, o daonlardandır. Allah zalim tayfanı düz yola yönəltməz».

Quranın 14 əsr əvvəl müsəlmana anlatdığı bu həqiqət bu gün də öz reallığını qoruyub saxlayar. Yəni yəhudilər və xristianlar müsəlmanı aradan aparmaq üçün çox asanlıqla bir araya gəlirlər. Bu Qiyamətə qədər olunmuş bir vəddir. Allah isə vədində aldatmayan yeganə varlıqdır. Bizim bu gün bu ayənin həqiqətinə iman gətirib, onun göstərdiyi istiqamətdə hərəkət etməyinizdən başla çarəmiz yoxdur. O zaman biz qurutuluşa nail ola bilərik ki, öz düşmənlərimizi yaxşıca tanıyıb, onlara qarşı mübarizədə öz qüvvələrimizi birləşdirə bilək! O, zaman Allahın Quranda müsəlmana vəd etdiyi nüsrət və qələbə bizim hamımıza şamil olacaqdır!

DADAŞ ƏLİBƏYLİ

İMAM ZEYNULABİDİNİN İMAN ƏHLİNƏ ETDİYİ NƏSİHET

Ey insanlar! Allahdan qorxun və bilin ki, ONA dönəcəksiniz və o gün hər kəs, etdiyi hər xeyr və pis əməlini hazır bir halda qarşısında tapacaq və işlədiyi pisliklə arasında çox uzun bir məsafənin olmasını diləyəcək. "Allah özündən çəkinmənizi əmr etməkdədir.

Təəssüflər olsun sənə ey qafil Adəm oğulu! Halbuki səndən qəflət edilməməkdə; əcəlin hər şeydən daha sürətli sənə doğru sürətlə gəl­mektədir; səni axtarır, səni tutmasına bir şey qalmamışdır. Az qala vaxtını istehlak etmisən, ölüm mələyi canını almış və qəbirində tək başına buraxılmısan, ruhun təkrar sənə çevirilmişdir. Münkər və Nekir adlı iki mələk səni sorğu və möhkəm imtahana çəkmək üçün birdən, xəbərsiz olaraq yanına gəlmişlər. Bil ki, onların səndən soruşacaqları ilk sual, tapındığın Rəbbin, sənə göndərilən peyğəmbər, inandığın din, oxuduğun kitab, itaət etdiyin imam haqqında və ömürünü harada keçirdiyindən, malını haradan qazanıb və harada xərclədiyindən olacaq.

Qorunmaq üçün özünə bir vəsilə hazırla! Nəfsini yoxla, imtahan və sorğuya  tutulmadan əvvəl özünə cavab axtar. Əgər iman edən, dinini tanıyan, doğrulara uyğun gələn və Allahın vəlilərini sevənlərdən olsan (o zaman) Allah, dəlilini (verəcəyin cavabı) sənə bildirər, dilini doğruya açar və beləcə gözəl cavab verərək cənnət və Allahın razılığına qovuşmaqla müjdələniyərsən. Mələklər rəhmət və nemətlə səni qarşılayarlar. Belə olmadığın təqdirdə dilin tutular, dəlilin batil olar, cavab verməkdən aciz qalaraq cəhənnəmlə müjdələniyərsən və əzab mələkləri cəhənnəmin qaynar suyu və yandırıcı atəşiylə səni qarşılayarlar.

Ey Adəm oğulu! Bil ki, bunun sonrası qiyamət günüdür O  gün daha böyük, daha qorxunc və könülləri daha çox incidəndir. İşdə o gün bütün insanların bir yerə toplanılıb hazır olacağı və hər şeyin ortaya çıxacağı bir gündür. O gündə Allah əvvəlkiləri və sonrakıları bir yerə toplayar; o gün sura üfürülər; qəbirlər alt-üst edilər; o gün çox yaxındır. O gün qorxudan ürəklərin ağızlara gələrək
həbs edildiği bir gündür. O gün səhvlərdən keçilməz, heç kimdən fidyə alınmaz, heç kimdən bəhanə qəbul edilməz və heç kimə tövbə etmə icazəsi verilməz. O gün yaxşılıqlara qarşı mükafat, pisliklərə qarşı da cəzadan başqa heç bir şey ortada yoxdur. Kim bu dünyada mömin olar və bir zərrə qədər xeyr və ya şər işlərsə (o gün) onu tapar.

Elə isə ey insanlar! Allahın sizləri, kitabı sadiq və bəyanı natiqde qadağan etdiyi üsyan və günahlardan qorxub çəkinin. Lənətlənmiş Şeytan sizləri tez çatıla bilən şəhvət və dünya ləzzətlərinə dəvət etdiyində özünüzü Allahın məkr (nizam) və əzabından əmin görməyin. Çünki Allah buyurur ki: "Təqvalı kəslər, Şeytanın bir vəsvəsəsinə uğradılarmı təfəkkür ederlər, bir də baxarsan ki bəsirət sahibi olmuşlar belə.

Allah qorxusunu, ürəyinizə yerləşdirin və Allahın vəd etdiyi dönüşdəki gözəl savabları və qorxutduğu şiddətli əzabları xatırlayın. Çünki bir şeydən qorxan, ondan çəkinər və bir şeydən çəkinən, onu tərk edər. Dünya həyatının bəzəklərinə könül bağlayan və pislik nizamları quran qafillərdən olmayın; Allah buyurur ki: "Pislik nizamları quranlar, Allahın onları yerə batırmayacağından, yaxud heç anlamadıqları bir yerdən başlarına bir əzab gəlməyəcəyindən, yaxud dönüb gəzərlərkən tutub onları həlak etməyəcəyindən əminmi oldular? Onlar ONU aciz buraxa bilməzlər. "

Allahın kitabında sizləri qorxutduğu şeylərdən qorxun və zalımlara verdiyi əzab vədələrinin bəzilərinin sizə də enməyəcəyindən əmin olmayın. Allahı Təala başqalarının hekayəsini izah etməklə sizə öyüd vermişdir. Xoşbəxt kimsə, başqalarından öyüd alan kimsədir. Allah, kitabında sizdən əvvəl şəhərlərdə zülm edən insanlara nə etdiyini, belə eşitdirmişdir: "Zülm edən nə qədər şəhərləri həlak etdik və ondan sonra digər qövmlər yaratdıq. Onlar əzabımızı hiss edər etməz oradan qaçmağa başlayırdılar. Qaçmayın, dönün sahib olduğunuz mallara, nemətlərə və evlərə; çünki sorğuya çəkiləcəksiniz." Onları əzab tutduğunda: "Təəssüflər olsun bizə, həqiqətən də zülm etmişdik biz." deyərdilər. "

Ey İnsanlar! "Əgər Allahı Təala, bu ayədən kafirləri nəzərdə tutmuşdur" desəniz o zaman necə olar bu? Halbuki Allah (sonrakı ayələrdə) belə buyurur: "Qiyamət günü, ədalət tərəzilərini quracağıq, heç kimə zülm olunmayacaq; hətta xardal dənəsi ağırlığında bir şey belə olsa gətirəcəyik onu. Hesab çəkməyə biz kafiyik. "

Ey Allahın qulları! Bilin ki, müşriklər üçün tərəzi qurulmayacaq və hesab dəftərləri də açılmayacaq; onlar hesabsız, qrup qrup cəhənnəmə daxil olacaqlar. Tərəzilər yalnız Müsəlmanlar üçün qurular və əməl dəftərləri də yalnız onlar üçün açılar. Elə isə ey Allahın qulları! Allahdan qorxun və bilin ki, Allah dünya bəzəklərini heç bir dostu üçün sevməmiş; onları dünyanın malına, varlığına və tez çatıla bilən zahiri gözəlliklərinə də rəğbət etdirmişdir. Allah, dünya və dünya əhlini, yalnız insanlardan hansının axirət üçün daha gözəl çalışdığını sınamaq üçün yaratmışdır. Allaha and olsun ki, bu mövzu haqqında sizlərə nümunələr verilmiş və ağıl sahibləri üçün ayələr bəyan edilmişdir. Elə isə ey möminlər! Ağıl sahibi olan kəslərdən olun. Güc ancaq Allahdandır.

Allahın, maraqsız olmanızı istədiyi bu dünya həyatının tez çatıla bilən nemətlərinə meyl etməyin. Çünki sözü haqq olan Allah buyu­rur ki: "Dünya həyatı göydən endirdiyimiz su kimidir ki, onunla insan və heyvanların yeməyi bitkilər yetişib bir-birlərinə qarışmışdır. Yer üzünün bəzənib bəzəndiyi və yerin sahiblərinin bütün bunlara malik olduqlarını sandıqları sırada gecə və ya gündüz, buyruğumuz o yerə gəlmiş və oranı, sanki bir gün əvvəl üzərində həyat yoxmuş kimi biçib qurutmuşdu. Düşünən millət üçün ayələri beləcə uzun uzun açıqlayırıq.

Dünyaya meyl etməyin. Çünki Allahı Təala Hz. Məhəmməd sallallahu əleyhi və alihə belə buyurur: "Zülm edənlərə meyl et­meyin; sonra atəş sizə də toxunar. .." Bu dünyaya və dünyada olana, bu dünyanı özünə əbədi yurd və sabit vətən əldə edənin güvəndiyi kimi güvənməyin. Çünki bu dünya sabit qalmayacaq. Bura azuqə toplanacaq və əməl ediləcək bir evdir. Günləri yox olmadan və Allah tərəfindən korlanmasına icazə verilmədən əvvəl, saleh əməlləri azuqə  edin. Çünki Allah ilk olaraq dünyanı icad və mütərəqqi etdiyi kimi, onu yox edəcək. Çünki Odur, bu dünyanın vəlisi (sahibi).

Allahı Təaladan, təqvanı azuqə etməkdə və dünyaya qarşı maraqsız qalmaqda bizə və sizə kömək etməsini, bizi və sizi dünya həyatının tez əldə edilən keçici əmtəəsinə meyl etməyən və axirətin qalıcı savabına rəğbət edənlərdən etməsini niyaz edirəm. Şübhəsiz ki biz ONun üçünük və varlığımız da ondandır. Allahın salamı, rəhməti və bərəkəti üzərinizə olsun.(OXUDUQDAN SONRA HƏR CUMLƏSİ HAQQINDA DUŞUNUB NETİCƏ ÇİXARTMAGIMIZ LAZİMDIR .HİDAYƏTƏ TABE OLANLARA SALAM OLSUN!)

HƏZRƏTİ MƏHDİ(Ə.S) HƏYATDADIR.

Bəşəriyyət aləminin hidayətçisi Həzrət Məhdi əleyhisalamın gələcəyi  barədə heç bir islami məzhəb və firqədə şəkk və şübhə yoxdur.Əhli-Sünnət məzhəblərinin etiqadına görə belə bir şəxs Həzrət Rəsuli-Əkrəmin Əhli-beytindən olacaq və tamam dünyanı ədalətlə dolduracaqdır.Lakin onların fikrinə əsasən hələ Həzrət Məhdi dünyayə gəlməyib.Müəyyən bir müddət keçdikdən sonra dogulacaq, insanlar arasında yaşayacaq,sonra isə qiyam edərək zülmü aradan aparıb haqq və ədalət hökümətini quracaqdır.
Şiənin etiqadına əsasən isə Həzrət Məhdi  dünyayə gəlmişdir və hal-hazırda yaşayir.Lakin müəyyən səbəblərə görə qeybət etmiş və insanların gözünə görünmür.Zamanı yetişdikdə zühur edəcək və yer üzünü zülümden qurtarıb ədaletli bir nizam yaradacaq.Buna Həzrət Rəsuli-Əkrəmdən söylənilən və Əhli-sünnə və Şiə məzhəbləri tərəfindən  qəbul edilən hədislər də açıq şəkildə dəlalət edir.Məsələn, Allah Rəsulundan belə bir hədis nəql olunmuşdur ki, "məndən sonra xəlifələrin sayı on iki nəfərdir və hamısı da qüreyşdəndir".Bu hədis Əhli-sünnənin ən mötəbər saydıqları qaynaqlar olan Buxari və Muslimdə və digər çoxlu etibarlı mənbələrində səhih sənədlərlə nəql olunmişdur.Hədisi təhlil etdikdə görürük ki,Əhli-sünnənin xilafət barəsindəki  etiqad və nəzərləri ilə uygun deyil.Çünki Onların məşhur və mötəbər alimlərinin xilafət əqidəsi budur ki, PEYGƏMBƏRDƏN sonra raşidi xəlifələrin sayı dörddür.Ondan sonrakıları haqq xəlifə olaraq tanımaz bəlkə səltənət sahibi kimi qələmə verirlər.Hətta PEYGƏMBƏRDƏN digər bir hədisi də nəql edirlər ki, o hədisə görə xülafətin müddəti otuz il olub indan sonrakı dövr isə səltənət dövrü olacaq.Bu hədisin də səhihliyinə inansaq yenə xilafət müddəti Müaviyyənin hakimiyyətinə qədər olan dövrü əhatə etmiş olacaq.Lakin bu əqidə PEYGƏMBƏRtərəfindən əvvəldə söylədiyimiz səhih rəvayətlə  heç uygun gəlmir.ÇÜNKİ hədis on iki haqq xəlifənin olmasını bəyan edir.
Digər bir tərəfdən bu on iki xəlifə Əməvi və Abbasi xəlifələrinin sayı ilə də düz gəlmir. O sülalələrin də heç birisinin sayı on iki olmamışdır.Bəlkə də buna görədir ki ƏHLİ-SÜNNƏNİN böyük hədisşünas alimi İbn Həcər Ələsqəlani bu hədis haqqında fikir bildirərək yazır ki,bu hədisdən Həzrəti Peygəmbərin kimləri qəsd etdiyini müəyyən etmək mümkün deyil.
Deməli,Əhli-sünnətin peygəmbərdən sonra xilafət haqqındakı nəzərləri özlərinin söylədikləri səhih olan rəvayətlərlə uygun gəlmədiyi üçün dogru qebul edilə bilməz. Bu hədis şərif yalniz ƏHLİ-BEYT alimlərinin xilafət və imamət barəsində irəli sürdükləri nəzəriyyə ilə tamamilə uygun gəlir.Çünki Şiənin etiqadına görə xəlifələr peygəmbərdən  sonra yer üzündə Allahin hüccətləri olub yalnız onun tərəfindən təyin edilir və sayları da oniki nəfərdir.
Bu əqidə tamamilə hədisin mətni ilə uygundur və onikinci imamın  olmasını sabit edir.Əyər xəlifələr peygəmbərdən sonra oniki nəfərdirsə ,İmam Məhdinin bu gün var olmasinı,Allahın onu xilqət aləminə imam təyin etməsini açıq şəkildə göstərir.Çünki Həzrət Məhdi şiənin etiqadına görə 12-ci imamdır.Peygəmbərimizin hədisində də xəlifələrin sayının oniki olması vurgulanıb.Əgər şiənin imamət barəsində və Həzrət Məhdinin varlıgı barəsindəki  etiqadı düzgün deyilsə ,onda Peygəmbərin söylədiyi bu hədisin heç bir əsası olmayıb,islam firqə və məzhəblərinin də heç birinin əqidəsinə müvafiq olmayacaq.Onda  ya biz bu hədisin Peygəmbər tərəfindən söylənmədiyini, ya da onun əbəs və mənasız bir söz söylədiyini qəbul etməliyik.Birincisi Sunni və Şiə mənbələrinin təsdiqinə əsasən rədd edilir.İkincisi isə agıl və fitrətə uygun deyil.Çünki peygəmbərimiz məxluqat aləminin ən şərəflisidir.Onun tərəfindən bihudə və mənasız sözün söylənilməsi əsla əqlə uygun deyildir.Beləliklə ,yeganə yol budur ki,şiənin etiqad etdiyi on iki imam əqidəsi Peygembərin sözünü təsdiq edir.Elə həmin dəlil də Həzrət Məhdinin bu gün həyatda olmasını subut edir.Əyər həzrət Məhdi yoxdursa onda on iki imam nəzəriyyəsi düz olmayacaq. Buna görə də agıl və məntiq ,peygəmbərin hədisinin şiənin etiqadına uygun olub,imamlarin ondan sonra 12 nəfər oldugunu təsdiq edərək ,Həzrət Məhdinin də bu gün varlıgına hökm edir.
Bu hədisi bashqa iki hədisin işıgında  da izah etdikdə Məhdinin lazımlıgı və varlıgı əqidəsi daha da qüvvətli və inkarolunmaz bir etiqada çevrilir.Məsələn peygemberden söylenilen bir hedisde buyurulur ki,"yer üzü heç vaxt hüccətsiz olmamışdır".Bu hədisi şərif də İMAM MƏHDİNİN varlıgını təsdiq etmək üçün yeni  tutarlı bir nəqli dəlildir.Çunki onikinci imam var olmasa  bu hədisin də dogruluguna şübhə yaranacaq.Hədisin dəlalətinə görə yer üzü heç vax Allah tərəfindən təyin olunmuş bir rəhbər və imamdan boş ola bilməz.
Belə olan surətdə İmam MƏHDİNİN varlıgın inkar etməyimiz elə və məntiqə söykənməyən inadcıl və təssübkeş bir etiqad olacaqdır.
Həm ƏHLİ-SÜNNƏ(məsələn ibn Hazmin elmilel- ven-nihel kitabı) həm də ƏHLİ-BEYT mənbələrində səhih senedlerlə nəql olunan digər bir rəvayət də belə buyurulmuşdur:"kim öz zamanınin imamını tanımadan dünyadan köçərsə, cahiliyyət dönəmində ölmüş şəxs kimidir."Çünki cahiliyyə dönəminin insanlarını əksəriyyəti zamanlarının höccət və imamlarını tanımadan getmışdilər.Bu hədisin hökmü bütün zamanlara aid oldugu kimi bizim zamanımıza da aid olur.Bizim zamanımıza aidiyyətinə gəldikdə isə  zamanımızda da Allahın yer üzərində bir hüccət və imamının var olduguna inanma məcburiyyətində qalmış oluruq.Bu şəxs də peygemberimizin dəfələrlə xatırlatdıgı sonuncu hidayət günəşi Həzrət Məhdidir.Yox əyər biz imamın varlıgını inkar etsək ,onda yer üzünün hüccetsiz oldugunu qebul etmiş olariq.Bu da yuxarıda söylədiyimiz hədislərin mətni ilə uygun olmayıb,həmçinin insan aglı və fitrətinə də zidd olan bir görüş olardı.Çünki insan aglı və fitrəti də zamanın insanlarından fərqli bir xüsusiyyətə malik olan bir insanın varlıgını tələb edir.O insan fərqli bir elm vəhikmətə sahib olan ən kamil bir insandır ki,Allah onu bəşəriyyətə imam seçmişdir.Belə bir imamın zamanımızda da olması lazımdır.Çünki onun bizim idrak edəcəyimiz və edə bilməyəcəyimiz  yönlerdən xilqət aləminə faydaları vardır.
O həzrətin imaməti və zuhuruna dair əhli-sünnə mənbələrindən çoxlu hədislər vardır. Biz burada onların bəzisinə işarə edirik."Əlfusulul-muhimmə" və "kəşful -gummə" kitablarının sahibləri əhli-sünnənin ən mötəbər ravilərindən olan əbu Dabuddan belə nəql edirlər ki, peygemberimiz buyurmuşdur:"Dünya axıra yetməz ,ta ki mənim əhli-beytimden biri ərəbə malik olar. Onun adı mənim adıma müvafiqdir."Yenə də Əbu Davud  öz suneninde hezret PESULİ-EKREMDEN  belə rəvayət edir ki, buyurmuşdur:"Əyər dünyanın sona yetməsinə bir gün belə qalsa, ALLAH o günü o qədər uzadacaq ki,ta ki mənim əhli-beytimden bir nefer zuhur edib dünyanı zülm və ədal\tsizliklə dolduqdan sonra ədalətlə dolduracaqdır."
Əhli-sünnənin böyük alimlərindən olan  Hafiz əbu Nəim "fusul-əl-muhimmə"kitabinda,imam MƏHDİ haqqında 40 hədis toplamışdır ki fəqət ona məxsusdur.ƏHLİ-Sünnənin bu mötəbər kitablarında o həzrətin dogulması haqqında da müxtelif ravilərin vasitəsi ilə  rəvayətlər  nəql olunmuşdur. hemin rəvayətlərin vasitəsi ilə də İmam Məhdinin həyatda olması öz tesdiqini tapır.Tarixi mənbələr də (ibni əsir) imamın doguldugundan sonra müeyyen adamların onu görmesini tesdiq etmışdir.Böyük irfan alimi mövlana Cəlaləddin RUMİ imamın dogulmasını və həyatda olmasını qəbul edən şəxsiyyətlərdəndir.
Bizim Həzrət Məhdınin həyatda olmasınıtəsdiq edən dəlillərlə çıxış etməyimiz heç də islami məzhəblər arasında ixtilaf və ziddiyyətə səbəb olacaq bir şey deyil.Əksinə Peygember əhli-beytinden bir neferin varlıgı bütün müsəlmanları bir mərkəz ətrafında birleşdirmeli, onlar arasında ülfət və məhəbbətin yaranmasına səbəb olmalıdır.Belə olan təqdirdə butun müsəlman firqələri düşmənlər tərəfindən düşünülmüş şəkildəyaradılan ixtilaf ədavətə qarşı mübarizədə böyük bir mənəvi güc əldə etmiş olacaqlar.
Hidayətə tabe olanlara salam olsun!